Гдиаты Секъа. Уарзондзинад м социалон бардзинады конфликт радзырд Азау-ы.



Гдиаты Секъа райгуырдис 1855 азы Хъуды комы, Ганисы хъуы.Сабий цыдис фыййау, уыди хуымгнг м сугдзау. С хъуы скъола н уыд, м уым гсг 18 аздзыдй гуырдзиаг сауджыны ххуысй базыдта ксын фыссын, цг гуырдзиаг взагыл. Уыд бир бинонты дарг. Ганисы хъуы зын уыд бир бинонтн къбр амал кнын м цардагур ралыгъд Цгат Ирм. Куыста аргъуаныцерковь сауджыны ххуысгнгй. Аргъуаны кусгй др афоныл н иста мызд м цы мста уымй др хъуам хуынт кодтаидулдр хицаун. Уым гсг ныууагъта й куыст м рцардДзуджыхъуы. Секъа ма фыссынй дарддр уарзта дыргътм зилын др.Секъа й сывллттй Цомахъй фылдр никй уарзта,вццгн сын иу фндаг кй уыд уым гсг.Й кстрты сарзта ахуыры фндагыл:Цомахъ ссис номдзыд фыссг, Никъала уыд революцийы змлды зынг архайг, Пётр уыд дсны педагог, й чызг Вер куыста университеты, уыд наукон дохтыр.

Секъа адмы хсн нымад уыд дзырддзуг лгыл. Иуахмы та чидр Ганисы фхыл м Секъам рвыстой , цмй хъуыддар равзара. Уырдм цугй й бх фндагыл фтарст, иуварсй ахастой, й ср дурм рхаста м трагикон гъдауй фмард 1915 азы.

Секъайн йе сфлдыстадм куы рксм, уд й радзырдты вдисы сылгоймаджы флгонц. Фыццаг хатт Секъам й бартыл сылгоймаг стох кодта —- Азау. Радзырд Азауы -ы вдыст цуы сылгоймаджы бардзинад октябры революцийы агъомм.

Радзырды архайджыт-Ганисы хъуы црджыт 2- сыхаджы Сачъынаты Боба м Тогъуызаты Бибо цардысты хларй, фл уыдысты нзнг. Хуыцаум фхъуыст с куывд м сын иу хсв райгуырдис Бобайы усн чызг м Бибойы усн та- лппу. Схуыдтой с Азау м Таймураз. Сывллтт цалынм дунем н фзындысты, удм мадлт бадзырдтой_ кд сын чызджыт уа, уд хот уыдзысты, кд лппут уой- фсымрт уыдзысты, кд чызг м лппу уой, уд сын с амонд баиу кндзыстм. Сывллтт куыд стыр кодтой, афт крдзи бауарзтой, фл ныхас куыд уыдысты уым гсг н тагъд кодтой. Уд иу бон Бибойы зй фласта м смгуыр ис.

Ныр Боба й чызджы нал дтты Таймуразн. Азауы дттынц хъздыг Биганаты фыртн. Таймураз сфнд кодта Азауы аскъфын. Азау зоны искй ус увгй стыр фыдбылызт кй расайдзн , фл н згъын др н фразы. Аскъфтай . Бир мрдт рцыдис рт мыггаджы хсн. Фцфт ис Таймураздр м афтмй афтыд й мады рвадлтм . Азау м Таймуразыл хъоды бакодтой .Азау хъды дурты бын бамбхст м й Къахеттагфыййау йхицн усн акодта.Райгуырдис ын дыуу лппуйы фл с н уарзта .Иу хатт Азау сфнд кодта й фыды улмрдм фцуа, Куы бахцц ис , уд Магдай базоны Таймураз ныгд кй у й фыды фарсм. Ссыдысты , фл Азау не сфрзтаТаймуразы сфт м й зрдйы куыст рлууыд. Секъайы сфлдыстады Азау стох кодта фыццаг хатт й уарзондзинадыл.

2.Патриотизмы мотивт Илас рнигоны мдзвгты Сомы , Хрзбон , Гъйтт , цы фестут!, Сагъс.

Билет №7.

1.Брытъиаты Елбыздыхъойы драматургийыл афлгст.

.2 Кочысаты Мухарбеджы поэзийы сйраг мотивт иу мдзвг наизусть.

Билет№8

1.Токаты Алихан. Фыццаг ирон сонет Цыкурайы фрдыг.

Алихан райгуырдис 1895 азы Дргъфсы. Бинонт уыдысты аст м ссдз , фл дзы кусын хъом уыдысты 2-3 й. Сывллтты хистр уыд Алихан м й куыстытй цух н уагътой. Уым гсг зрдргъвд лппуйн ахуыр кныны фадат н уыд . Фл уддр чиныг й къухй н уагъта Й фыды фсымры лппу цард Бакуйы , уырдм й акодта м й радта Денджызон училищм . Уым ахуыргнгй рабрг й зрдгъвддзинад. Бакуйы баиу сусг политикон кусджытим. Ссыдис — иу Дргъфсм м — иу кодта сусг мбырдт. 1914 азы растадысты, рахастой тырыса. Сарзтой митинг. Уым Алихан раныхас кодта, Дзырдта империалистон хсты ныхм, сидтис революцим. Дыккаг бон куыддрацыд бетырбургм, афт пъалиц рбацыд. Бетырбурджы др ахуыр кодта аивадты академийы м уырдыгй лидзг фцис Ирыстонм. 1920 азы тифй фрынчын м Бахауд рынчындонм. Чидр ын афт згъы, ома ,дам, знгт рбабырстой, ныр с къухы стм м уд фтарст м йхи рцауыгъта.

Алихан нымад у сонет Цыкурайы фрдыг — авторыл.

Сонет Цыкурайы фрдыг

Мнм цыкурайы фрдыг ис,

дзух вййы мнм ппт, цы курон;

Уый ну зххон, уларвонтй у — хурон,

Дзбх кны фыднизт, доны рис.

Н радта уый мнн ыстыр дзар Дзывгъис,

Ндр та Сафа,Уацилла, ртхурон,

з калмй байстон уый, уыди фыдхъулон,

Цхркалг, сау маргъй сыгъдис.

Фндонй з фтхдзынн уларвм,

ркалдзынн н зхм Рухсй тын

М аууон бстыл рвйдайдзынн хтын.

Длдзхн та ныкксдзынн й арфм,

Дунетыл таудзынн рсугъддр фын,

з талынгн рхаудзынн й тарфм. 14 рнхъон.

2.Джусойты Нафи. Роман Фыдлты туг. Историон цаут — романы.

Джусойты Нафи райгуырд 1925 азы Ногхъуы Дзауы районы Хуссар Ирыстоны.

Йа фыд йа чысылай фстм ахуыр кодта кусыныл, адмн лггад кныныл. Зрдргъв лппу аив дзырды ад бамбрста й мады рвад Хуыгаты Илас м номдзыд таургъгнг Наниты Андрей.

Астуккаг скъола каст куы фцис , уд бархий ацыд фсадм . 1945 азы куы сыздхт , уд куыста 1949 азм бир брнон бынтты Хуссар Ирыстоны. Стй уд бацыд Ленинграды уырыссаг лит-йы аспирантурм, фстдр та бахъахъхъдта диссертаци Хетгкаты Къоста м уырыссаг литератур м райста филологон зондты кандидатты ном.

1830 азты Урсейы хдхцг паддзах сфнд кодта Ирыстоны ххстй й длбар бакнын. Уый тыххй дыуу фсады рвыст рцыдысты Ирыстоны Хуссар м Цгатм — дыуу цфй хъавыд ирон адмы басттын.

Цгат Иры рдыгй фхрг афсад бабырстой Хъобаны комм.

Адмон зарджыт м таургътм гсг фсады раз рлууыд дзырддзуг лг Алыккаты Хазби й хъбатыры чысыл къордим. Ацы цаут вдыст рцыдысты Брытъиаты Елбыздыхъойы драм Хазбийы.

Дыккаг къорд та рвыст рцыд Хуссар Ирм Чеселтгомыл. фсады фыд мит вдыст рцыдысты Джусойты Нафийы роман Фыдлты туг -ы. Романы сйраг архайг у Коцты Бега. Бегайы мрнхъ сты ндр архайджыт др: Ака, Солтан,.. Кд тыхджын м ныфсхаст уыдысты Чеселтгомы адм, уддр паддзахы фсад фылдр уыдысты, стй хцнгарзй др уыдысты рвдздр. Састы фесты хххон адм, с раздзуджыт Бега м йе мблтт. м кд абон нал сты, уддр флтрй — флтрм с рухс ном лврд цуы м с стм срыстыр.

Билет№9

1.Колыты Аксойы рухстаун куыст м фыццаг поэтикон флварнт.

Колыты Бесайы фырт Аксо райгуырди 1823 азы аргъуан хъахънджыты хдзары.1-аг ахуыр кодта Дзуджыхъуы дины скъолайы,стй та Тибилисы духовой семинары. Семинар каст фцис тынг хорз брггннтим,м куыста бир азты сауджынй.Аксойы царды хабртт блвырдй ничи зоны,фл дзы цы зонм ирон литературй,уый у:

а ома,1862 азы ирон чызджытн йхи хдзары байгом кодта скъола,м с ахуыр кодта лвар.

б-Уырыссаг взагй иронм тлмац кодта дины чингуыт.Фндыдис й цмй ирон адм иууылдр уыдаиккой иу диныл

хстчырыстон динылкъордт-дихт мА кной.вццгн м Аксойы фнд куы сххст уыдаид,уд н бавзрстаиккой Туркм Флидзыны трагеди:

Секъа афт згъы Аксойы тыххй:

Стыр зонды хицау уыди Аксо,фл йыл н бантыст й фллойы дыргът фенын,й хъуыддгт рдгыл баззадысты.Чи зоны,Аксо й фнд сххст кодтаид.Куындыхаты Мусс й ныхм лууын н бафразтаид,фл й нафоны млт рцахста.

Амард 1866 азы.

Ныууагъта нын рмст рт уацмысы дины хабрттыл фыст.

1.Мах фыд

2.мады Майрмы кады зарг

3.Чырысти рухс райгасдзинад

С мидисм гсг уацмыст сты,аргъуаны-иу адм кй кодтой,ахм зарджыт.

2. Гдиаты Цомахъы мдзвгты цикл Ахстоны фыстыт иу мдз. наизусть.

Цомахъ райгуырдис Ганисы хъуы. Й фыд Секъа уыд зындгонд фыссг. Секъа вадат цард кодта Ганисы м флыгъд цардагур Джуджыхъуы дины скъолайы, Стъаврополы семинары, Юрьевы унивирситеты Эстонийы историкон — филологон факультеты.

Цомахъ др ахуыр кодта Джызлы райдайн скъолайы, стй Джуджыхъуы дины скъолайы, Стъаврополы семинары, Юрьевы университеты Эстонийы историкон — филологон факультеты.

Ам Цомахъ базонг сусг къорды хайад чии ста уыдоним.

Уайтагъдй базыдтой, м й фст пъалиц зилын райдыдтой. 1905 азы й ахуыр ныууагъта м ссыд Ирыстонм. Иудадзыг зылдысты й фст м й 1908 азы мартъийын рцахстой.

1910 азы й арвыстой Сыбырм. Бир ффыста Секъа паддзахм др, цмй сын с фырты ссрибар кной, фл с бон н баци.

рмст1917 азы февралы революцийы фулахизы фст сугъд Цомахъ.

Цомахъ ахстоны др н уагъта й революцийон куыст, й фыссын куыст. Ахстоны фыст рцыдысты й мдзвгт м сын ахм срдгон др уымн ис.

Ахстоны фыстыт — сты 7 мдзвгйы.

1. Хуры тын

2. Блон

3. рхсв

4. Д чиныг

5. Фын

6. Ме фсымрт

7. Хлг.

с иу — наизусть

10 билет.

1.Мамсыраты Темырболат — фыццаг ирон профессионалон поэт. Сагъст.

Н лит-йы историйы баззади, фыццаг ирон профессионалон поэтй Мамсыраты Темырболат. 1865 азы Кавказы адмтй бирт Туркм куы алыгъдысты, уд Урсейы фсады афицер.

Мамсыраты Темырболат др уыди цух адм фндгтыл м цглон бстйы, цы хъизмартт бавзарстой, уыдон поэт равдыста — й уацмысты.

Иуй-иут дзы систы зарджыт м 1877-78 азы уырыссаг-туркаг хстай чирбаздхт, уыдон с семрбахастой.

мдзвг Сагъст — йы поэт ппт адмы номй сагъс кны. Фыст у хъарджы иронвндаджы хуызы. Алы куплеты фст др цуы флхатгондй, ома уый хуыйны рефрен.

Поэты сфлдыстадим базонг сты Ирыстоны 1920 азты — уд ын й къухфыстытй иу хай Дзуджыхъум рбаласта инлар Куындыхаты Муссйы фырт Бечырби, уды Турчы фсарйнаг хъуыддгты министр.Мусс та уыд Темырболатн й мады фсымр.

мдзвг Сагъст -й скъуыддзаг наизусть зонын.

2.Фыдлты гъдутты кълассон ахаст Туаты Дауыты драм Сидзргс- ы.

Ирыстоны вццгн н разындзн ахм адймаг м Дуыты сфлдыстад кй зрдм н цуы.

Дауытн йфыд раджы амард. Баззад й мад 4 — сидзрим. Дауыты й фыды хот акодтой схим, цмй й сахуыр кной. Каст фцис Дзуджыхъуы рабфак, уый фст

ахуыр кодта Новочеркаскы политехникон институты электромеханикон факультеты. Институты фст сыздхт Ирыстонм м куыста инженерй. Дауытн й зрд хсайдта литературон куыстм, фл иу хатт бахауд театырм. Уым федта мады флгонцыл куыд куыстой, м уд йхицн загъта: з др хъуам ныффыссон пъес, равдисон дзы Гыццийы флгонц, стй Гыццийы номй инн сылгоймгты нмтт. Ныффысста драм Сидзргс, кцы рцахста 1-аг бынат 19- пъесйы хсн конкурсы. Уд загъта: Нал раздхдзынн драмйы фндагй. Амард 1964 азы.

Й драмйы сйраг архайджыт сты:

Нуца, й лг Илас, й фыртт Харитон м Алихан,

й чызг Аминт

Й тиу Амырхан м й ус , й чызг

Атто, Асма — Нуцайы фарс хцджыт.

Мцыхъо — мыггаджы хистр.

Иласы зй фласта. Нуца баззад сидзрй . Хдзары цы мурт уыдис, уыдон Амырхан байурста хистыты ныхм. Амырхан архайы , цмй Нуца смгуыр уа, мгуыр цардй сфлмца м кд й цгатм ацуид м й зххыт уымн баззайой, стй йын сывллтт та уыдзысты ххуырстыт.

Фл Нуца н фтарст мгуыр цардй , кд м смгуыр ис , уддр. Фллой кны, архайы цмй й сывллтт с къахыл слууой. Амырхан архайы цмй дзы скна йхицн уарзон др, фл й Нуца расуры й хдзарй . Уд сфнд кодта усй дам-думт ракнын . Уымн ын феххуыс кодта й ус. рымысыдысты йыл Асмайы, цмй й мыггаджы хистр й цгатм арвита. Нуца не сфрзта уыцы дам-думт м йхи доны ныппары. Фыдлты гъдутт афт амыдтой м с бон уыд м сылгоймаджы арвыстаиккой й цгатм, куы с худинаг кна , уд.Фл Нуца уыд гъдауджын сылгоймаг.

11 билет.

1.Црукъаты Алыксандр. Ныхас авдны сывллоним.

2.Коцойты Арсены радзырдты сйраг тематик м проблемт.

12 билет.

1.Хетгкаты Къоста — ирон литературйы бындурврг. иу мдз. наизусть.

2.Хъаныхъуаты Инал. Этнографион очерк Ирон хъуы. Традицит м гъдутты рфыст очеркы.

13 билет.

1.Хетгкаты Къоста Додой. мдзвгйы тем м идейон мидис иу мдз. наизусть.

2. Брытъиаты Е. Хазби. Адмы срибар м намыс хъахъхъныны мотивт трагедийы.

14 билет.

1.Хостыхъоты Зин. Й поэзийыл афлгст.

2.Барахъты Гино. Поэм Азджериты Куыцыкк. Патриотизмы мотивт уацмысы.

Кадг Азджериты Куыцыкк стыр бынат ахсы фыссджы сфлдыстады. Кадг райдайы ахм хабарй:

Азнауыртм райгуырдис Бстырсугъд. Айхъуыстис й рсугъды кой бстыл. Алы бстй йм курджыт цыд , фл никмн разы кодта.

Иугӕр Бӕстырсугъдӕн мой кӕныны афон у, уӕд агуры ахӕм мойаг, кӕцы раздахдзӕн кӕддӕр сӕ хъӕуӕй цы рӕгъӕуттӕ фӕтард.уыд, уыдон. Азджериты Куыцыкк куы фехъуыста чызджы фӕнд, уӕд сфӕнд кодта фӕцӕуын мӕ стох кӕнын фыдг.нджытим. Ссардта й фыды мбал Асланы.

Аслан, зӕронд лӕг, бацамоны Куыцыккӕн фӕндаг. Зын ын уыдис ахӕм фӕндаг кӕй равзрӕста лӕппу, фӕлӕ дзы бузныг дӕр фӕцис, ома йӕм ахӕм хъару кӕй разындис.

Азджериты Куыцыкк ацыд. Бахццӕ фӕсхохмӕ сӕ рӕгъуттӕ кӕм хызтысты, уырдӕм. Фыццаг сыл рахъӕр кодта,стӕй ахъуыды кодта ныр сӕ сусӕгӕй куы

атрон н грахй, уд худинаг у, згъдзысты хъару йм н разындис.

Уд см Азджериты Куыцыкк бадзуры:

- Знгты хъу, цы уыл рцыд Хххон адм с ргъутт куы фтрынц.

Рафдис кодтой Знгты хъу. Азджериты Куыцыкк сем тохы бацыд. Бирс фцагъта, фл йхдг др млтдзаг цфт фцис,афтмй ртардта

ргъутты. Тыхтй ма бахцц ис й каисты кртм м рхауд. Фл та ахъуыды кодта: Ам куы амлон, уд адм згъдзысты й каисты крты амард м худинаг у.

Сыстад тыхамлттй, дарддр ацыд, рхауд м амард. Уый куы фехъуыста Бстырсугъд, уд й йхицн н ныббарста , йхим азым райста м болат хсгардй йхи амардта.

15 билет.

1.Хетгкаты Къоста. Салдат, н хай. Срибары тохы мотивт уацмысты.

2.гъуызарты хсарбег. Куырды фырт. Амонды проблемт романы.

гъуызарты Ттрхъаны фырт хсарбег райгуырдис 1922 азы, 21 апрелы Згиды хъуы. Зхх хъуаг кй ййфтой , уым гсг гъуызарты бинонт ралыгъдысты цардагур Алагирм.

Астуккаг скъола каст куы фцис , уд бацыд журналистикм.

Куыста Алагиры газетуадзны редакторй. 1948 азы хсарбег рвыст рцыд ахуырм Областон партион скъолам.Уыцы рстг ма ахуыр кодта фсаууонм Дзуджыхъуы пединституты др. Партион скъола каст куы фцис ,уд кусын райдыдта г. Алагиры газет Рстдзинад-ы секретарй. Ацыд Мскуым фысджыты цдисм м каст фцис лит. курсыт. Ам й курдиат рабрг , фзындысты й уацмыст др:

1959 азы-1-хай -Солнцеворот,

1964 азы та -2-хай.

Ацы романы фст нымад рцыд куыд зындгонд драматург , куыд зындгонд кино-сценйы архайг.

Журнал Мах дуджы фзынд й роман Сын кузнеца , ома Куырды фырт.

Романы архайд цуы Стыр Фыд. хсты цаут й райдайнй кронм. Тох кодтой цалдр флтрй.

1-аг сргонды архайг у Бердзенты Ттри.Ттри й сабийы бонтй абонм кд зын цард фкодта, ххормаг м сидзрй схъомыл , уддр абон разы у й цардй.

Ис ын Тгрдоны стыр , рсугъд,аив хдзар.Уарзы кусын ,у стыр пълотник м дурамайг. Ис м фос-се пптй др у ххст й хдзар фосй.

Ис ын бинонт:

Й ус Фатъимт-уздан адймаг, хорз мад , ис сын 5 сывллоны.

1. С хистр фырт Тотырбег -Мскуыйы инженерты скъолайы ахуыр кны

2. Мурат-15 аздзыд

3. Фуз-8-аздзыд

4. Рим -5-аздзыд

5. Асланбег-иуыл кстр.

2-аг сргонды архайджыт сты Мадинт м Сосланбег Ауызбийы фырт. Мадинт скъола каст куы фцис,уд ын й ныййарджыт куывд скодтой.Мадинты фсымр Бимболат куыста пединституты ахуыргнгй м рхуыдта йе мблтты куывдм,стй Сосланы др. Мадинт куывды базонг Сосланим м крдзи бауарзтой.

Мадинт дарддр ацыд Ленинградм ахуыр кнынм, Сосланта та куыста м нхълм каст й уарзон чызгм.

Срдыгон -иу Мадинт рцыд каникулты м -иу уд фемблдысты. Ныр др та 3-аг курсы фст рцыд ахм хсим —хъуам рмбырд кна рмг й дипломон куыстн, Хъуам сараза генералон пълан цалдр азн:

1. Куыд рздзн горты экономик

2. Цавр фабрикт м заводт фзындзн

3. Цавр наукон м культурон-рухсадон кусндтт фзындзн.

Мадинты фсымр Бимболат куры Совнаркомысрдар Дзамболатй, цмй Мадинтн баххуыс кна. Дзамболат ххуыс кны архитектурон факультеты студентк Мадинтн. Булататы Ауызбийы хдзары дыуу къуырийы фст хъуам уа чындзхсв….

рхцц тохм сидыны бон др. Райдыдта хст. Адмы нал вдлы чындзхсвм.

Тгрдоны хъуы црджытыл бафтыдис удаистдзинад. нхонгй тындзыдтой хъуы асту стыр фзм. Фзындис узласн машин др. Машинйы гуыффм схызт хстон комиссар м сиды хстм.Дзырды бар радтой Ауызбийн. Ауызби фыццагдр бадзырдта йхи фырттм. Схызтысты хстонт машинйы гуыффм.

Райхъуыстис хъбатыры зарджыт др, фндыры хълс, цссыг калд… Чизоны с иут фстаг хатт хъусынц ирон цагъд…

Афндараст кодта Ауызби др й фондз фырты… Мурат др сын фндараст згъта. Уый брц цссыг калг никуыма федта…

Ттри м Муратдр нкъардй рбаздхтысты с хдзарм.С дыууйндр с зрдт дзырдтой хстим. Муратн нырма афон н уыд,15-азы йеддм йыл н цыд, м й н ауагътой, Ттрийы та бабстон хъуыд йе нахъом сабиты. Ттри Муратим байсрста с хдзар чъырамстй, стй цалдр боны фст араст кодтой уый др.

4. Нырыккон поэзий иу мдзвг.

16 билет.

1.Хетгкаты Къостайы уацмысты бастдзинад адмон сфлдыстадим баснят, Улмрдты.

2.Плиты Грис. Чермен. Социалон конфликт уацмысы. скъуыддзаг наизусть.

17 билет.

1.Коцойты Арсен. Радзырд мблтт. Уацмысы мидис м конфликт.

2.Хъуылаты С. Радзырд Иудзонгон-ы сюжет м идейон мидис.

Архайд цуы Хуссар Ирыстоны мидхасты рстг. Архайджыт сты Мхмт — ацрг лг, большевик. Габе та — мгуыр взонг лппу. Ныхас кнынц: Габе уарзы хъздыг Хаджумары хо Саниаты. Габе кддр куыста Хадзумарм м йын 10 боны мызд н бафыста ныр м мсты у м дзуры Мхмтн: Большевикт куы фзыниккой, уд Хаджумары винтовк радавин м дзы м маст райсин.

Иу хатт, дам, гортм ацыдыстм Хаджумар м Сниатим. Хаджумар горты фхыл кимдр м й рцахстой. Гбе баззади Сниатим м раздхтысты хдзарм. Ныр уыцы фндаг мысы. Уд ын иу бон Сниат балвар кодта знгйтт. Ам брг у Сниат др й кй уарзы. Хаджумар с куы базадта, уд Сниатыл дуртт схгдта.ддм й нал уагъта, цмй ма мблой.

Райдыдта мидхст. Габе др тохы быцыд меньшевиктим. Хсты й цонг фесфта. Иу бон ыл амблд Сниат. Сниатй на фауы н цонгй др. Хъазн ныхас др ма йын загъта:

- Куыдз къуылыхй н млы.

Хст фсабар, фл ма уддр кулакт с маст истой. Сниаты уарзон фсымр, Хъауырбег, др абырг флыгъд хъдм. Уырдыгй хъыгдардтой адмы. Иу ахмы Габейыл амблд. Габейы н фнды схцын, фл уддр уд адджын км ну

Нй ндр гнн Габейн м фехста, Хъауырбеджы амардта.

Дыккаг амблд та фкодта Сниат Габейыл къанторы раз, Хъауырбеджы зиан куы рбацйластой, уд. Сниат ахм цстй ракаст Габем м Габе бамбрста й цонгй куыд фхицн, афт фхицн й уарзон чызгй др.

Афт фхицн сты дыуу уарзоны рстджы аххосй.

18 билет.

1.Калоты Хазбийы лирикйы сйраг мотивт.

2.Этикон проблемт уацауФндагсар Уастырджи — йы.

Уацауы сйраг архайджыт сты Дзитта м Дзаххо. Флыгъдысты Цгат Ирй Хссар Ирм м рцардысты хсйнаг хъуы, Гвдийы хдзары. Гвди сын радта й фыды фыды фыд км цардис, уыцы хдзар. Дзитта м Дзаххойы адм тынг бауарзтой, схлар сты сем. Дзаххо куысты ныллууыд: фндгт арзта , блццттм й хъус дардта. Й куысты мызд уыдис, км цы уыд тыллгй, уымй сын хай кодтой.

Й мызд куы мбырд кодта иуахмы, уд н бахоста иддз усы хдзарм. Иддз ус фхрам, згъг , мн хдзарыл н банымадтай. Дзаххойн та й цсгом н бахъцыд, згъг , иддз…

Иу бон та хосгрдны араст м йын й уыгрдн ныккарста, згъг, йын чи ныккрддзн. Ус дардй ксы м загъта ,- чидр фрдыд,- арвыста й лппуйы. Лппу сбрг кодта хабар, рцыд м радзырдта мадн хабар. Мад тагъд-тагъд чъирит ракодта м йын хуын схаста уыгрднм.

Дзаххо сфнд кодта йхи къуым саразын. Дзиттайн куы загъта й хъуыды , уд Дзитта батыхст м загъта:

—м хохы иунгй куыд црдзыстм

— Цмн иунг Хохы цъуппыл цргй адмн уарзон куы уай, уд иунг никуы уыдзын; фл адмы хсн цргй иунг чи у, гъе,уый у мгуыр.

Сырзт Дзаххойы хдзар. Ацыдысты хохм црынм. Самал кодтой сгът др.Ис сын ныр хринаг др. Фразынц црын. С зымг др арвыстой. Срд др сыл рцыд.

Срды тмны см фзындысты нахуыр уазджыт, геологт.

Дзырдтой нахуыр взагй. Дзитта м Дзаххо не мбрстой уазджыты взаг, фл сем уыд тлмацгнг м уый фрцы балымн сты.

Дзитта сын арх хаста куы хсыр, куы та хуырх. Иу хатт ын хца др лврдтой , фл сын й н бакуымдта, зхм сын й аппрста м алыгъдис. Дзаххо геологты взаг кй не мбрста , уый йын тынг зын кодта.Хатт — иу й бафндыд м уырыссагау куы зонид м Николаим ныхасй куы бафсдид.Тлмацгнджы фрцы йын радзырдта й фырты хабар м й фидар бафдзхста: Макмн мацы згъ. Дзаххо радзырдта фндаггонтн куыд ххуыс кны, уый др:

— Иу хатт фцгыл рхызт иу лг м ус, сем уыд нахъом саби. Баталынг сын м ам баззадысты хсвы. Райсомй куы цыдысты, уд мм хца дттынц, з с н райстон. Уыдон с сусгй ныууагътой м араст сты. з с куы ауыдтон, уд с фелвстон м с фстей асырдтон.

— Айсут уе хца, цалынм с н айсат, удм у фст цудзынн. Афт ма фнхълут м сыл тргай кнын, стй й сымах куы н згъат , уддр й з дзурдзынн м мгуыр лг м хдзарм нал баунддзн ,ома мм хца нй, згъг, згъдзнис. Блццтт ницыуал загътой м се хца райстой.

Нырдр та с уазджыт цуыны фнд скодтой. Дзаххо сын сныкк аргвста м с йхим рбахуыдта. Николай сныккргвст куы федта, уд ын зын уыд, фл ма цы Дзитта сын чъирит скодта, хсйнаг хъуй цы арахъхъ рбахаста, уымй сын Дзаххо хсвы бир фкуывта. Райсомй с куы фндараст кодтой, уд Николай др й маст райста, систа й ксн цстыт м с дтты Дзаххом. Уый с н исы, фл бир хатыды фст сразы. Араст кодтой с уазджыты хсйнаг хъуы онг Дзитта м Дзаххо.

Иу карз зымгон хсв Дзаххо дзуры Дзиттам:

— Не фсин, м зрд мм афт дзуры, цыма фсхохй блццтт рацыд , фсфцг сыл схъызыд, м бллхы бахаудтой.

— Цы дын згъон, се рцыдм сын исты хъарм хринаг скндзынн.

— О, иугр ардмкуы рхцц уой, уд хорз у, фл с разм ауайын хъуы. Дзиттайы н фндыд, фл йын й хызын ацтт кодта.

Дзаххо араст й куыдзим фдисы, цуы арф миты, й къхтыл къахдзоныгът , йем райста бндн др. Уалынм фехъуыста топпы хст.Дзаххо бамбрста ,уый фдисы хст кй у.м разм атындзыдта.

фцджы срм й бир нал хъуыдис, афт фехъуыст адймаджы нуд цъхахст .

— Км д, цы фд, Уастырджи!

— Мн дн, мн!-згъг, ныхъхър см кодта Дзаххо м разм тындзг згъоры. Ссардта с, бндн см ныууагъта, м с иугай сласта.

Фондзй талынджы цъитийы рагъм бахаудтой м сын схизн нал уыдис ныв. ркодта с схим. хсвр сын бахрын кодта Дзитта, с хуылыдз дзаумтт сын бахус кодта. Уазджытй

иу дзырды бар ракуырдта м радзырдта, куыд фдзгъл сты, куы бамбрстой нал нын ис аирвзн, уд скуывта хърй:

—Км д,цы фд, Уастырджи!

Д хър дын фехъуыстам, фл нм рындзы срй куы ркаст уд нм цгй Уастырджийы хуызн фкаст.

Гъ, м нын д црнбон бир!Н фндагсар Уастырджи ды разындт.

Бир йын фкуывтолй м с райсомй арвыстой.Уазджытй иу , Берданы, тынг бафндыд м Дзаххойн топп куы балвар книккой, фл сын уый не сразы. Дзиттайн та фанар, фл сын уыйдр не сразы м уддр фанар митыл ныууагътой, Дзаххой куыд фена , афт. Дзаххо й ссардта м й Дзиттам куы рбахаста, уд м Дзитта фхыл кодта 103 фарс.

Дзаххо рбахцц хдзарнлгй цы мбырд уыд, уырдыгй, хур нм фхицн ххты брзндтй, афт.Бир й нал хъуыд хдзарм, афт скаст фцджы срм м федта цаврдр ндрг.

— Не фсин,радав -ма кснцстыт! Дзитта йыл бахъуыр — хъуыр кодта. Дзаххо ксы м бамбрста, уый блццон кй у,скаст ма иу хатт, стй загъта:

— Цй длм куы рцуа, уд кд фндаг ссарид,— йхдг фзивг кодта, флд уыд.

Дзаххо бады, мбырды цы фехъуыста, уыдон дзуры Дзиттайн, фл та й ныхасй флууы, й зрд хсайы фндаггонм.

Фндаггон куы рхцц вййы, уд й куыдз базоны, фл уый нма рйы, вццгн раст фндагыл не рцыд. Схуысыд, фл йм хуыссг ввахс н цуы.Фрафт- бафт кодта, стй сыстад, араст Муртаким блццоны разм.

Исдуг суадис, стй ныхъхър кодта. Й улвд м рыхъуыст фсус хълс. Муртак д згъоры, бахцц блццонм м рйы. Дзаххо др фанары рухсм ссардта фндггоны. ркодта й тыхамлй, й къахыл н лууыд, къах фездыхт. Дзитта хуырх атвд кодта м йын й риссаг къах уым ныврдта. Дзаххо йын й тынг райвзта м къах й бынаты абадт. Фндыд й тынг куы й бафрсид, чи у, кдм цуы м загъта:

-Ирон хдзары ргм бафрсынц уазджы, чи д, згъг,фл уддр базонм крдзи.

Блццон ныкксы Дзаххом,цуылдр дызрдыг кны, йхи н унды хър кнын м загъта:

— з дн ардыгон, фл ндр коймаг,— й мыггаг др нахуыр мыггаг схуыдта. Паддзахы раппрсты фст фронт фхлд м цуын нхим.Уыдис ма мем иу ирон лппу , иум рцыдыстм Дзуджыхъум. Уым фхицн стм.з ардм рацыдтн, уый та Дыгургомм. Дыгургомы койм Дзаххо фстълфыд.

— Згъ -ма, д хорзхй, й ном, й мыггаг куыд уыдысты

— Й мыггаг уыд Кадатй, й ном Дзамболат. Дзаххо м Дзитта уый куы айхуыстой, уд с цинн крон нал уыдис.

— Усай, н иунг гас у, гас! Дзитта бауад уазгм,дзынг м ныккаст, й русыл стыр нос, сау рихит, даргъ

зачъет. Дзитта с фыццаг хатт уыны, фл цстытм ныккаст. Уыдон др худынц.

— М хъбул, ды д! — фхър кодта ус м рхауд.

Усы рчъицын кодтой. Дзамболаты др афт н фндыд, фл с уый др раздр н базыдта, уымн м с ныхст крдзиуыл н бадтысты.

Мад м фыды тынг фндыдис м сын й хабрт куы радзырдтаид Дзамболат, фл загътой ныр фллад у, баулфа м райсом дзурдзыстм. Дзамболаты бахъуыд геологтн й рахауды фндаг куыд радзырдта, уымй бстондрй радзурыны ср й фыртн. Адмй др фсрмы кны, раст сын кй н загъта, уымй.

цг та уыд афт:

Дзаххойы бинонт цардысты Цгат Иры арнй Ксджы арны хсн. лдарй — иу райстой зхх м -иу й бакуыстой. Дзахходр уыцы аз райста зхх кусынм. Дзамболат др хуым кны с зхх. ххуыс ын кодта иу взонг лппу. Уыцы рстджы см лдар кцйдр фзынд й фсдзуинтим, сем — ма уыд ндр бстаг уазджыт.С фарсм — ма куыстой бынттон ксг адм. Уыдон лдары фзындй с куыст фуагътой м уырдыг слууыдысты гъдаум гсг, лдарн лггад кодтой. Фл Дзамболат ахм гъдауыл ахуыр н уыд, стй зонг др н кодта ксджы гъдау. Уымн м раздр цардысты Залгъдгомы. Зхх хъуаг кй ййфтой, уым гсг ралыгъдысты Ксгм.

— Адон та дын чи сты— бафарста лдары й уазджыт.

— Уыдон др сау адм, — загъта лдар.

— м с гъдау уыдон цуылн ххст кнынц

— Нырткк сын й бамбарын кндзынн, айрох с вййы,— загъта лдары фырт. Батахт м улбхй Дзамболатыл ралууыд. Дзамболат кард фелвста м лппуйы ср й риуыл рхауд. Фдисонт бх ахсыныл куыд фесты, афт Дзамболат хъдм аирвзт. Йе мбал Дзаххом фдисы фцис. Дзаххо хсвы флыгъд, загъта рмст иу адймагн йхиуттй, кдм цуы, уый.

Дзамболат иу хъуы ныллууыдис ххуырст.Уыцы рстджы Цгат Ирй бирт цыдысты Харбинм кусынм. Дзамболат др сфнд кодта, фл йм гаххтт кй н уыд, уым гсг й рцахстой

м й Сыбырм фхастой. Уым базонг ис политикйы фдыл ахст чи уыдис, уыдоним. Уыдон й сахуыр кодтой уырыссагау др. Удм райдыдта Германы хст.Ахстытн бар радтой, бархий чи ацуа хстм , уыдонн с фыдракндт барст рцудзысты. Дзамболат др ацыд фронтм, хстм.Уыдис м ахуырдзинаддр, фл й лджыхъды фрцы стыр хорзхджын куы ссис, уд ын радтой афицеры цин др.

1916 азы крон Германы фронты баиу большевикон къордим. Фронт др удм фехлд м Дзамболат др схим цугй бахауд мидхсты цхры. Й маст райста Ксджы партизантим , й хдзар ын чи фехлдта, уыцы лдарй др м ссыдис схим. Чидр ын бацамыдта й ныййарджыты фд м араст уыдон агург. Раст адймаджы Хуыцау н сафы, — ахм мбисонд ис ирон адмм. цг фрнджын адймаг разындис Дзаххо.Ссардта уарзон адмы хсн цард, фллой, ссардта й фырты др. Уый та у амонд м фарн.

19 билет.

1.Малиты Георгийы мдз. Федог. Тох м рухсм сидыны мотивт уацмысы.

2.Беджызаты Чермен. Таургъ Кодзырт.

Беджызаты Чермен райгуырд Хуссар Ирыстоны Едысы хъуы. Й фыд Дауыд уыд сауджын. Й фыды фыд уыд зындгонд таургъгнг Леуан . Чермен с хъуы ахуыр кодта райдиан скъолайы. Ахуыр кодта Гурыдины скъолайы, Калачы дины семинары.

1920 — азы уылнты Чермены рахастой Хуссарй Цгат Ирыстонм м

рцард Дзуджыхъуы.

Й таургъ Кодзырт- йы архайд

цуы Хуссар Ирыстоны Ерманы хъуы. Уым цард Кодзырты мыггаг. Кодзырты Тохт цард Ерманы. Арх — иу рцыд хтнты, фл — иу й хдзарм афтидй никуы рцыд. Иу хатт йем рхаста кард. Кардм бирт бахлг кодтой. С хъуы црг Бдту йын й куырдта, фл Тохт н радта кард .Уый адыл м фыдзрд бахаста Бдту.

Иу хатт см уазгуаты рбацыд Уанелй Гаглойты Перса . Сумй Тохтйы ус дон хссынм ацыд. Гаглойты лг др й фст ацыд, бхн доны дарыны фсон. Фндагыл амблдысты. Усн аба кодта. Ус уый банымадта фхрдыл. Хдзарм куг рбацыд м загъта:

-Ничи стут, куыд бахаста искй лг й ныфс у сылгоймагм.

Уый адыл дыуу маггаджы хсн фзынд быцу — Гаглойты м Кодзырты хсн.

Кодзырты сылгоймгм с цгттм лыгъдысты. Тохтйы усн уыд гыццыл лппу. Бызгъуырты й стыхта м й къссайы ныврдта , афтмй ацыд й цгатм. Фндагыл ыл амблд Гаглойтй иу лг.

- Кдм цуыс, д хызыны цы ис

- М хызыны, м лппуйы мын амардтой м йын гыццыл гдыйы лппын баззад м уый хссын, м цст й н уарзы аппарын .

Сывллон аирвзт. Сыстыр мады цгаты. Ус ракуырдта. Таургъм гсг згъынц, ома Гдиаты мыггаг, дам, ацы лппуй рацыдысты.

20 билет.

1.Агънаты Гстны уацау Фстаг бх-ы этикон проблематик.

2.Бицъойты Грисы роман Арвы айдн. Хст м гадзрахаты тем романы.

1-м срй-12-м срм.

Романы сйраг архайджыт сты :

Сабан, Гацыр, Ануси, Зауырбег, Даки, Дзмт… Сабан 10 боны разм сыздхт хстй. Схаста инвалиды ном. Ныр Сабан у колхозы срдар, фосы скърджыты хистр романы.

Колхозы фосы дзуг скърынц Рагъы хъуй хохм. Сем- ма баиу Ануси др , й мады хо цры уыцы хохы м уырдм цуы.

Сабан м Ануси рагй уарзтой крдзи. Ныр крдзийн цстнгасй с ныхст фдзырдтой.Сем -ма уыд Гацыр др. Гацыр й цотй иуыл фылдр уарзта й чызг Цыкурайы , вццгн , йхи хуызн кй уыд, уый тыххй.Цыкура ныр ис й мады рвадлтм , фл йм й зрд хсайы.Бахцц сты иу хъум фыййутт,хъуы крон ис улмрд.Уым ис бир ног ингнт, хсты чи фмард, уыдонн.Уыдон фенгй Гацыр др скувы хуыцам : Ме фсымр Гбыла д фдзхст. Й сывллтты йын сидзрй ма ныууадз. Гбыла др уыд хсты м дзы рагй нй хабар. Сабан др агуры й фыды ингн.Удм с рбаййфта Райххсткомы срдар Даки др.Даки та раздр куыста , Сабаны разм , колхозы срдарй. Сабанм хстг бацыд :

—взр хабар!

—Цы хабар у

— Гбылай сау гххтт ссыд.

Гбыла Гацыры кстр фсымр у, Дакиим та мбйтт. Дзидзидай Гбылайы мад амард м й Дакийы мад схъомыл кодта. Ныр Гацырн ницы хър кнынц. Иу хатт Даки фын федта : С мад См рбацыд м цыма Гбылайы акодта. Гбыла йм дзырдтон м, дам, ды луу.

Романы 13-м срй—30-срм.

— Ануси й мады хойы хдзар баййфта хгдй м фыййуттм ацыд фстм. Гацыр ацыд й чызг Цыкурайы фенынм.Гацыр бир бафстиат м йм Зауырбег др ацыд агург. Удм сын Дзмт с фосй адавта , фл с Зауырбег байста.Дзмт Зауырбегыл гранат фехста . Зауырбег уззау цф фцис. Немыцы

бомбтй др бир фмард с фосй.

Иуахмы Борнф немыцаг коменданты схим рбахуыдта , хорз й федта, ирон хрингтй , стй ацыд фыййуттм. Фыййуттн ныфс баврдта , гххтт сын кй райсдзн комендантй , цмй сын с фосм мачи мацы бар дара. Фыййутт йыл тынг н бауундыдысты , фл уддр сразы сты… Райста сын гххтт , Борнф фемблд Дзмтыл. Крдзи хорз бамбрстой. Инн бон хъуам фемблой.

Дзмты хсв хуыссг нал ахсы ,цы хуызы уунда Борнфыл

Цмн зилы фосскърджыты фст Кд уый др дзугм хъавы.

Инн бон др рхцц ,автомат йем рахаста -хцнгарзы уындй хъуам фтрса Борнф , згъг.

Нысангонд бынатм бацыд Дзмт , йхи нма вдисы, бамбхст хъды м уырдыгй хъахъхъны.

Уалынм нзонг лг фзынд,ахъахъхъдта м хъды фмидг.

Дзмт бамбрста къппджы кй бахауд.Уалынм цаврдр кърццыт райхъуыст , бамбрста кимдр дзырд кй сты , ома мн дн. Куын й ссардтой , уд ацыдысты.

Фл ныр Дзмтн ам нал ис рлуун, уымн м йын йе хсвиуаты бынат др загъта. Борнфы рвыст лгтй мбхсы.Боны рухсй рацуы хъдм , агуры Борнфы.

Борнф др зылди Дзмты фст. Иу бон с фемблд сххст. Дзмтй куыд ныфсджын нхълдта, афт н разындис.

Й бх ын байста.

_Д мад ,д фыды хатыр , ма м амар. Радзурын ын кодта пптдр, марг ын кй арвыста й фст…

—Ныр разм цу!-й разй й акодта. Иудзвгар ацыд ,стй иу зылд фкодта ,фл й нмгуыт н рауагътой м й мидбынат рхауд Борнф.

— Фыййутт Борнфм нхълм ксынц.Ныфс ма с уыд немыцй цы гххтт райстой , уымй.ПРОПУСК.

—Сударй азмлдзыстм ,-загъта Сабан ,-нхълм ксн нын нал ис ,рмстма ссарын хъуы хснгарзт. Хст цы хуты уыд , уым ма уыдзн хснгрзт. Гацыры фндыд цмй Борнфм банхълм ксой , фл йыл иннт нал уундыдысты.

—з др ыл нал уундын,— загъта Ануси др. Сабаны тынг фндыдис м Гацыр Борнфы

ныхм исты куы загътаид м дзы схи куы ратониккой. Дыккаг бон сихорм фенхълм кастысты , м Гацыр др загъта : Нал хъуы ксын ме рвадм. Раскрдой с фос , фл Сабанм

афт каст цыма сын нал ис аирвзн немыцй. Исдуг ахцц ис й саби дугм др.

—Й мад-иу й фст сусгй куыд ацыд м -иу й куыд хъахъхъдта. Иу хатт сусгй йхи найынм ацыд м й мад др й фст ацыдис . Мад йхи н равдыста ,афтмй рацыд м йын йе рцыдм хъарм хринаг сарзта.

Куы рцыд ,уд й фрсы :

-Км уыдт

Сабан н загъта км уыд , уый . Мад куы радзырдта хабар цг куыд уыд уый ,уд лппу дисы фцис .

-Нана м й ды кцй зоныс з найынм уыдтн ,уый.

-Мнм арвы айдн ис, м дм уырдыгй фксын. Сабаны бауырныдтой мады ныхст.

Ныр др м афт ксы цыма йм немыцгт уыцы арвы айднй ксынц м сын аирвзн нал ис.

Бахцц сты хст км уыдис ,ахм хъум.Фнды с куы см бафтид хцнгарз.Сабан азылд м ссардта 2 хцнгарз, стй дзы уыдис салдаты мрдт.Рахаста хцнгрзт м с Анусим радта . Ануси райста хснгарз м загъта : — з н сархсин Бацамон ма мын хсын .

Сархсдзын , з нырткк ам дн. Йхдг ацыд салдтты ныгнынм.

Гацыр ,Бедза м Зауырбеджыд йем акодта .Цалынм дыуу ингны къахтой, удм рстг рацыд.Ануси йхи фхры ,ома з цуылн ацыдтн сем , ахм рстджы сылгоймаг др нлгоймаджы бынаты балууы. Хцнгрзт рмбхста м фцуы. Уалынм

автоматй чидр хсын райдыдта Сабаниты.

Ануси ауыдта сау ндрг м базыдта Дзмты. Дзмт й къахы бырынкъй скъуырдта цыдр . Ануси базыдта уый Сабаны худ кй уыд.Чидр ын й хъусы рбадзырдуыд : Бабын с кодта.

Ануси азгъордта м райста автомат . Дзмт куы ауыдта Ануси автомат куыд дары Дзмтм , уд ма дзы сирвст : Ануси. Фл Анусийы амонн нгуылдз баргъвста Дзмты….

21 билет.

1.Дзасохты Музафер.Урсдоны былыл Бргъуын-ы тем м проблематик.

Иукъласонт сфнд кодтой с разамонг Арсмгим хъдм цуыныл.

рт къорд фесты:

1.загътой хъууатм ацум,адджын уидгт км зайынц,уыдон базонм.

2.фндыд сирены блст фенын.

С балцы разм фемблдысты Зоологийы ахуыргнгим м сын згъы разамонг Арсмгн :

- Сывллтт д куынн бамбарой, афт-ма иу д цст дар м кд калм кн уызыныл смблай, уд иу мын й рбахс, урокты м хсызгон фхъуынц. Ацыдыстм, бахцц стм кддр ксгтй йедзаг цы цад уыд, уырдм. Ныр уым хъз зайын райдыдта, хфсбадн ссис. Км др ма дзы сырхбазыр тъепат фзыны. Бахцц стм Къобосты хъдм др. Чи скъудат тоны, чи дидинджт. Блмстыл сыфтр нма уыд, фл зхх цъх дары. Чызджыт иуылдр скъудат тонынц.

- Мн адон ррагннт сты, -загъта иу чызг. — Мачи жзы бахрд.

- Км -загъта ахуыргнг, — бззынц уыдон Дурвткъуыт сты. Мн тынг фндыд м калм куы фенин м куы фхър книн Арсмгм.

Ксын зхм, афтмй цуын. Удм ауыдтон, фл аирвзт, донм абырыд, м хуынчъы ныллсыд. Арсмг йхдг диссаг уыд клмыт ахсынм. Институты ма куы ахуыр кодта, уд 2 метры калм рцахста. Иу рстг та ссивнт уыдысты м уым др стыр калм рцахста сагой.з др лдзг систон м йын й й ахстоны нытътъыстон. Калм ндр хуынкъй рагпп кодта м мм фст рбалсы.

- Калм дыл хцы, — фхър кодта чидр. з агпп кодтон.

Удм мм рбахцц сты Армгит м мын загъта: Афтмй дыл фхцыдаид, калм й маст тынг исы. Арсмг йхдг бел райста м хуынкъгом къахы. Къахы м дзы хцъилы гппл разынд, стй къурткйы крон сзынд, удм- цырыхъхъ. Разынд дзы ингн. Уыдис дзы медальон. Уым фыст уыд, куы й байгом кодтой уд Непринцев Алексей Филиппы фырт, 1920 азы гуырд, Свердловскы облст, хутор Чернореченскй

Дыккаг бон хабар айхъуыст. Арвыстой йын й мад Анастасия Леониды чызгм, м уый др ссыд. Солдаты баныгдтой скъолайы крты. Мадн радзырдтой й фырт Къобосты хъды знгтим хцгй кй фмард хъбатырй. Иу бон скъолайы уыд мбырд, флварн цхрадоны хуыздр чи бакуыста, уыдонн лвртт радтой. Мн м Сашйы др н ферох кодтой, м дзы мхуызон хдтт бахуыйын кодтам, ахуыры азы фуыдм. з ныффыстон уацхъуыд газетм. Адмм мн кой йеддм ницы уал уыдис. Колхозы чи н куыста, уыдон кой ракодтой, уыдон уыдысты цалдр усы. Нана мын уайдзф кодта. Афт раст ну, згъг.

Нана кусынм куыд ацыд,афт нм срдары чызг слбурдта. Хър кны, хъусоветы, дам, дм дзурынц. Ацыдтн, м дам, д фыст ныууадз, ртхъирн мм кодта срдар. Иут м лгъитг

кодтой,иннт- арфт. Рстг рацыд.

Иу хатт срдарм бх ныууадтн.

- Ул кдм ныффыстай, уыдонй райс.

Рацыдтн. Дыккаг бон мм скъолам фдзырдтой, м мын 107 хца радтой м уацхъуыдыты тыххй. Загътон, ткк адджындр хрингт дзы хъуам балхнон. Балхдтон къаффетт. Сашим рацыд м чызджытн радтой.

Й мад халва уарзы м йын балхдта, балхдта грзтхсн сапон, 2 кг цхх, спичкт, стй йе мбал Тотырбегн балхдта хырынкъа. Тотырбеджы зрдм цуы Мдинт. М урокт куы скнын, уд клубм ацуын. Уд нм фзынд Бесгъуыр м м афарста:

- Ухим нма уыдт Фтарстн. з алыгъдтн хдзарм. Дзыдзайы баййфта сынтгыл хаудй. Дзыдзайы трактор ныццавта. Аластой й рынчындонм. Рарвыстой мн. Удм адм крты мбырд кнын райдыдтой. з фтарстн. Цы хабар у Куын.- Дзыдза уын амард! Удм йын рбаластой й мард др. Адм ыл фкуыдтой, ирон гъдаум цы хъуыд, уыдон сарзтой м й баныгдтой.

Ахуыры аз фцис. Радтой нын н фыццаг азы фллой, н бир фыдбтт, иу сыфыл фыстй бацыдысты аттестат. Фл м сагъсы бафтыдтой мемблтт. Иу др дзы й дарддры фндагыл н хъуыды кны. Гортм цуынм дзы рмстдр з хъавын м й сдзурын др нал ундын. Мн фндыд пед.институтм, фл 4 азы бир у, м Бди м Дунетхан цы фуыдзысты.

Срвдз кодтон мхи м ацыдтн. Флварнт райдайдзысты иннбон,фл м гххттыт нма радтон. Стй мын бынат др нй. Бацыдтн н хстджытм Тепсарыхъотм. Уыдис сын стыр галуаны хуызн хдзар. Байгом мын кодтой дыуар. Уыдис хдзары с зронд ус м иу чызг. Афрстытм м кодта ус,стй,дам,кд цуыс Тепсырыхъо уым н уыд,фл куы ссыд,уд уый др,загъта, горттгт куы н хауынц ахуырм, уд ды км бахаудзын. з та сыдй млын, фл мын ахр н дзурынц.

М чиныг райстон, м ахуыр кнын. Удм къвда райдыдта, дымы, нытталынг. Чызг цырагъ ссудзынм хъавыд, фл й Тепсырыхъо хъры бын фкодта! 2-аг бон ацыдыстм пед.техн. Тепсырыхъоим. Уыдис дзы бир адм, м институтм ацыдтн. Фндагыл м бафндыд куы фхицн уаин Тепсырыхъой. М чингуыт др мем рахастон, фл мын афт др ничи загъта, кдм с хссыс Фндагыл баиу дн иу чызг м иу усим. Уыдон др уырдм цыдысты. Радтон м гххттыт, фл мын хсвы бынатн та радтой спортивон залы, уым ма уыд мн хуызн лппут. Тепсырыхъой куы фхицн дн, удй рацыд 12 боны,фл м н агурынц. з др см нал цуын. Радтон м флварнт хорз брггннтим. рбаздхтн фстм хъум, фл та удм ралуыдысты ахуыры бонт. Иу бон амблд Хъазыбег й уарзон чызг Земфирйыл. Иум атезгъо кодтой Бульвары уынгты. Бласы бын бандоныл рбадтысты м хълдзг ныхс кнынц.

2.Хъодзаты хсары поэзи. мдз. Кафаг чызг наизусть.

Адмн с рсугъд утт

Хъармй райдзастй лууынц,

Махн та н сывллтт…

22 билет.

1.Гдиаты Секъа. Йе сфлдыстады ахадындзинад ирон литературйы. Фыссджы гуманизм.

2.Ходы Камалы поэзийы граждайнаг мотивт.

3.Олицетворени — уацмысы арх удгоймаджы миниуджыт м архайд хаст рцуынц нуд предметтм.

23 билет.

1.Хуыгаты Сергейы Сылгоймгт — йы проблематик, й флгонцт.

Хуыгаты С. райгуырд 1933 азы 15 майы Хус. Ирыстоны Дзауы районы Хуыгаты хъуы .

1944 азы ралыгъдысты й бинонт м рцардысты Тарскйы. Скъолайы фст бацыд Ц.И. пед.институтмае. Институты фст куыс та Дагестаны м Ц.Иры скъолаты, куыста редакторй телеуынынады журнал Мах дуг-ы. Кусы абон др брнон бынтты.

Й радзырд Сылгоймгт-йы сйраг флгонцт сты: Будзи, й хо Мари м Будзийы бинойнаг Злин. Будзи м Мари схъомыл сты сидзрй. Будзи ахуыр кны институты. Мари смой кодта и сын 3-т чызджы,й лг Филим хстй нал сыздхт м тых амалтй хъомыл кны й сывллтты. ххуыс кны й кстр фсымр Будзийн др. Будз сахуыр кодта, бинонт рхаста.

Иу хсв Злийн згъы,цмй см цы хца ис, уыдон уал Марийн радтой,Зли хъуыр-хъуыр кны. Будзийн тынг зын уыд,ацыд хуыссынм, фл й хуыссг флыгъд. Й зрдыл рлууыд иу институтыма мкуы ахуыр кодта, уыдонй иу бон. Мари — иу къуымбилт балхдта, тбынт иу сарзта м — иу с уй кнынм схаста. Будзи др — иу м базарм бацыд. Ногй та куымбил балхдта, цы каппекма йм баззад, уыдон урс хцъилы атыхта м Будзийы хрн донм бакодта. Райста хринаг Будзийн, з дам Гтыккоты авдн бттны уыдтн. Будзи бамбрста сайг кй кны, фл ххормаг сывллон м райста м бахордта. Куы раздхтысты, уд фндагыл Зтыккаты усим амблдысты. Усм 4 хызын авднбттнм балхдта цыдрт, тагъд, дам, кнын, дзуры,авднбттн нм ис ,м ма байрджы кнон. Мари фсырх Будзийы кй фсайдта м йын афт згъы:

-Будзи , асайдтон д, тарстн иунгй мын куы н бахрай. Дыууйы фаг та мм нй. Мнм д зрд ма хсайд, з уддр хъуы хсн црын…

Ныр Мари хдзар аразы, м й фнды м йын аххуыс кна, фл ацы сылгоймгт…

Куы сбон ис, уд ракаст м федта Злийы разы дзуры:

-Базарм аууадтн, Мари адджын гуыдын уарзы м йын алхдтон,

3 авджы снт. Тарстн, згъын куы ацуой, м д куы нал рбайафон. Будзи дзынгй касти, дысон Зли ндр ныхст куы кодта…

2.лборты Хадзы — Умары мдз -ты мидис. Йе сфлдыстады хигъдон уулт.

лборты Хадзы — Умар райгуырд1939 азы Х. Ирыстоны Сарабучы хъуы. Астуккаг скъола каст фци, стй бацыд пед. Институтм. Фыссын райдыдта хрз чысылй.

Йе мдзвг Рухсыт судзынц -ы вдыст цуы рдзы нывт, тар м рухсы нрынцой тох. Талынгыл рухс цард куыд фтых увн ис.

мдз. Хоры нмыджы баллад -ы вдыст цуы рдз м адймаджы хстгдзинад. Ис м хоры нмыг, нхълм йм ксынц, сывллонй, мыстй, быдырй. Быдырты ну с бон кусын, зымг дзы мит ис, срдыгон знаг н уадзы кусын.

мдз. Баллад зары фндагыл Ам мдзвг ксг й зрдыл рлуы 1920 азты Хусссары уавр лигъдтты уавр Плиты Харитоны поэм Слимт. мдзвгйы вдыст цуы 1992 аз. Хуссарй куыд лыгъдысты мигъдтт. Зары фндагыл цы уззау фндагыл цыдысты. Н сыл уыд Зарыл дар фндаг лбурдтой см хъдй гуырдзиаг лгмарт. м — иу с разы бабатысты м — иу с фехстой. мдзвг фыст у хъарджы хуызы.

мдзвг Хълс ингнй. Ацы мдзвгйы фыссг ары Ирыстоны зынгххуыст хъбулты ном, кцыт с удт радтой 1990 — 91 азты Хуссар Иры хъахъхънгй. Уыцы лппуты мрдт улмрдм др н уыд бахссн гуырдзиаг тугхортй. Цхинвалы 5-м скъолайы

крты рцыдысты ныгд.

Фыссг ацы зынгхуыст лппуты номй дзуры:

-Ирыстон, з 15 хатты куы амлон, уддр мын згъ,

- 16- м хатт д фдисм сысдзн.

-Ирыстон, у 7 дамгъйы уыдысты

-М къурийы 7 боны мнн,

7- хатты с м удыл ныффыстон…

лборты Хадзы-Умар.

24 билет.

1.Мамсыраты Дбейы сфлдыстады характеристик. Й радзырды идейон мидис.

Дбе райгуырд 1907 азы Цгат Иры, Дргъвсы. Хъууон скъола каст куы фци, уд бацыд Ц. И. пед.техникумм. Техникумы фрцы Дабе ссардта й царды сйраг фндаг, ома фыссын райдыдта лит- он уацмыст. Мыхуыры йын цуын райдыдтой 1927 азы.

Куыста Джызлы скъолайы ахуыргнгй, Заманхъулы скъолайы директорй. Дабейн лврд рцыд Ленины орден, Фллойады Сырх Тырысайы орден, майдант й лит — он м хснадон куыстыты тыххй. Дабе нымад у Хетгкаты Къостайы премийы лауреат.

Дабейы сфлдыстадй мах ахуыр кодтам: 5 къласы — Хъндил. Ацы радзырды вдыст рцыд магуса цард кй н ары царды.

6 къласы радзырд — рдхорд. Демгар, де мбал куы рдийы, уд ын рстгыл баххуыс кн, йе взрдзинадын мбхсг ма кн, фл йын й ных бакъуыр, цмй царды раст фндаг ссара.

2. Гаглойты Владимиры драм Ныййарджы кадг.

Газданты 7 зынгхуыст салдаты мад Тасойы рухс ном дзы арын.

Гаглойты Владимир.

Трагедийы архайд авдыст цауы 1941-48 азты.

Сценйы фзынд мад, стй авд фсымры ндрджыт иум м ныхас кнынц с мадим.Мад сыл уайдзаф каны. фсымртыл врд рцыд Нртон нмттСхдг афт згъынц.

1.Хистр — Уырызмг,

2.Хистры кстр-Хмыц,

4..хсар м хсртг- фаззтт кй уыдысты,

5.Батрадз тыхджын кй уыд,

6.Сослан йхиуыл фхрд н уагъта,

7.Ац-та-чысылй куаг уыд,й хълс ,дам, зарынм хорз уыдзн .

Сты бинонджын. Ацйн йа чындзхсвы боны фдис фцыд хст райдыдта, згъг .

Хстм ацыдысты 5-й. Уырызмг м Ац баззадысты фстагм.

Ам вдыст цуы бинонт крдзиуыл иузрдион куыд сты.Чындзыты крдзим ахаст. Госма куыд бир уарзы й чындзыты. Крдзий куыд фсрмы кнынц. Хст цуы. Фмард хсар. Фл й н хър кнынц крдзийн. Крдзийы зрдт куы фриссой,уымй трсынц. Фмард Хмыц др. Ац уый куы фехъуыста, уд Фрдыгн хрзбон загъта м хстм фраст. Хстм цугй фсымрт крдзийн ныфсыт врынц.

Уый хыгъд см фзынд Сослан. Госпиталы фст й 2 къуыри рауагътой схим. Госма йыл тынг фцин кодта, фл куы базыдта Ац др хстм ацыд, уд тынг фхъыг кодта.

Хст цуы…

Хст-хст у, тригъд н зоныСылгоймгт др цыдысты хос крдынм.

Иу хсв Госма хъуыдыты куыд аныгъуылди, афт дуар чидр хойы.

-Чи д

-з, гыцци.

Дуар бакодта м Ацмз. Уый ралыгъд хстй стр 182 бамбхст мй м рдг кмдр лгты, стй рцыд гыццим. Фл Госма ууыл разы ну м йын згъы:

-Фстм!!!

Кцй ралыгъдт, фстм уырдм! Дхи хохы скъуыды мбхсынм хъавыс, фл дын д фыдракнд н ныббардзнис зхх. Фрсджыт фхаудзни къдзх,м д д худинагим нынныгндзни й быны. Цуг м хдзарй! Цалынм д худинаг д цсгомй ныхсай, н дын ис а зххыл бынат. Н д райсдзн де взонг ус Фрдыг др!

Ацмз й зонгуытыл рхауд, фл Госма дзуры:

-Быр, быр д зонгуытыл, кд й д срм

хссыс, уд. м д кд афт црын н фнды, уд та сыст улм м цуг!

-Ныххатыр мын кн гыцци . Фрдыдис д фырт.Тппуд н дн. Фтарстн. Зыдтон й хст мын цтт кй у, м лгты м хъиут хордтон. м ма рбакс! й ср миты кърттау-урс. Госма йхим февнлдта

-Куы мын базронд д.

-Ма мм рбацу хстг. з дм сыгъдг зрдй рбацыдтн. Фтыхстн, фтарстн м ралыгътн. рджиау ма й бамбрстон м рдыд. рцыдтн дм , фтыхст д фырт,м йын баххуыс кн й тыхсты. Ахст мын цтт у, фл де лгъыст карздр у млтй. Ац ацыд, Фрдыджы др н федта, фсрм дзы кодта.

Адмн с зымгон хос зй фласта. Госма й цыппар чындзим,стй ма ноджы др цалдр сылгоймаджы с фос аскърдтой Хъызларм, цмй с уалдзгм аирвзын кной…

Фци хст др. Фл Госмайы фырттй иу др нал сыздхт. Батрадзы ус Ларис др хъдын къахим ссыд. Адм хстй здхынц. Хъызларй др рцыдысты, с фос с разй. Адм архайынц , цмй хълдзг дарой схи, фл с зрдт н комынц. Рахссын кодтой фндыр. Госмайы разм Дуду бауад йхи хойг:

-з м ды куинаг куы фестм! з м иунджы мард куы н уромын, уд ды 7 зынгхуыст хъбулы куыд бауромдзын . Дудуйы фырт Дади др амард нозтй . Госма сагъдй алууыд, стй фцуды. Сонт худт ныккодта. Уый та чи загъта М 7 хъбулй иу др нал рыздхт Уый кй взаг бахус Чындзыты цстысыг куы федта,уд йхи фтыхджындр кодта м загъта:

-Ныхъхъусут, чындзыт! Цстысыг у иун др куы н фенон й рустыл!Н блццтты мах зарг арвыстам балцы. Цссыг сыл чи рыппара, уый уыдзн се знаг.Ныззарут ма сын с тохы зарг! Ныззарут! Ныззарут тохы зарг! Никй зрд бакуымдта .Зарг систа фронтй чи сыздхт, ахм салдат

Адм ахлиу сты. Госмайн ма Дуду ныфсыт вры, фл йм ницы уал хъары. рвиты Дудийы др, сагъс кны, стй сиды адмм:

-Афт мачи згъд нхицау , дзрг у Хъарадзауты Афхъойы хдзар. рбадзурут-иу м фыртты номй. Курын у, ср куы бахъ уа, уд-иу фдис хъргнг куы фзына, ныхъхър-иу кнд м фырттм др с номй.

Удм й чындзыт рбацыдысты сауты м см дзуры:

-Стыр фыд ныл рцыд, фл у срыл схцут, м сауты бсты урсыт скнут! Чындзыт крдзийн дзырд радтой , цмй 7 хойы стъалыйау

иум црой Госмаим.

Иу бон см Госма 4 боны кй мбхста, уыцы гххтт радта м й Фрдыг ксы. Уым арф кны Госмайн Советон Цдисы Хицауад, й фыртт 7-хъбатырй кй фмард сты, ныр та йын й фырты фырт Аланы кй агурынц. чындзыт куынц,фл та см Госма дзуры:

-Чындзыт, ныр н бон базыдтам н цргстй, црын хъуы дарддр. Хъбатырт н млынц. Фрдыг, чындзхсвм куы цыдт, рвдздр ут , чындзыт, аивут у саут, цут чындзхсвм.Чындзыт н куымдтой, фл с арвыста тыххй.

Ныффыста гортм Ларис м Дзнтханм др. рбамбырд кодта й чындзыты м сын иу хсв дзуры, цмй с амндт ссарой.

Чындзыт йын уайдзф др бакодтой.

-Мах дӕ нӕ мады хуызӕн куы уарзӕм,уӕд нӕ куыд тынг бафӕллад.

-Зонын ӕй, ӕз уӕ мад дӕн, мӕ ӕз тыхсын уӕ абонӕй уӕ сомыл. Госӕма ’рбамбырд кодта йӕ чындзыты мӕ сӕ’ рвиты с цгатм.

Хдзар баззад афтидй. Госма тынг нкъард кны. Иу хсв м дуар рбахостуыд .Дуар бакодта м д чемадан лууы Суворовы ахуыргнндоны дарсы й фырты фырт Алан.

Госма дзуры :Н фцудыдта м хдзарн

й бындур.

25 билет.

1.Нигеры бынат ирон литератур м культурйы, й поэзийы сйраг мотивт-хххон адмы царды нывт.

2. Гуыцмзты Алеш. Й хъысмты трагизм. Адмон характерт й уацмысты.

- Курдиатджын фыссг м хснадон кусг Гуыцмзты Алыксийы фырт Алеш райгуырд 1951 азы, Цхинвалы районы рсугъддр хъутй иуы — Ортъеуы хъуы.

Суанг гыццыл сабий фстм й диссаджы дзырдархст флмнзрд зронд мады таургът м мбисндтм хъусгй, Алешы зрдйы, й туджы ахъардта ирон дзырды стыр тых м дзы ивылд донау абухгй фйлаунт кодта суанг й царды фстаг боны онг. Астуккаг скъолайы ма куы ахуыр кодта, уд райдыдта мдзвгт фыссын, фл йе сфлдыстадон хъару прозйырдм тынгдр тасыд, м й курдиаты тых уыцырдм сарзта, фл мдзвгт фыссын др н ныууагъта…

Бир саразын бантыст Алешн й цыбыр царды. Й удыгасй цалдр чиныджы мыхуыры рауадзын й къухы бафтыд ,уыдонй с иу уацмысты мбырдгонд Азарут иронау, лппут…

1991 азы Хуссар Ирыл утхсн бонт куы скодта, уд Алеш рлууыд й хъахъхънджыты мрнхъ. Кйдртау худинаг й срм нерхаста м й ср н бафснайдта, фл й къухм фыссн сисы бсты райста хцнгарз. Райгуырны срвлтау Алеш й къух систа йестыр курдиатыл. Афтмй та йм згъингт цас уыд ! Алеш ирон адмн уыд стыр ныфс. Хъуам басгуыхтаид н лит-йы фарнн, уыдаид ын цуг мсыг, луг хох…

Фл, хъыгагн, абон Чъребайы 5-м скъолайы крты й тохвллад мгртты асту ис й луг цырт…

Алешы тыххй Хостыхъоты Зин згъы:

Алеш й дзыллйы црайн

Фцыд нмыгдзфтй мрдтм,

Ир, де знаг йе ’нгуылдзтыл нымайд,

Дӕуау, йӕ хстифтонг фыртты!

 

 


Дата добавления: 2018-05-12; просмотров: 562; Мы поможем в написании вашей работы!

Поделиться с друзьями:






Мы поможем в написании ваших работ!