Тасвир чарасы буларак композиция, сюжет...

Кереш лекция

 

Беренче лекция гомумән жанр төшенчәсен искә алуга багышланачак, аны сезгә күп тапкыр сөйләгән булсалар да кабатлап үтү камачауламас.

 

 Газета-журналларда басылган, радио һәм телевидение аша яңгыраган һәрбер әсәр билгеле бер жанр кысаларында иҗат ителә. Аның эчтәлеге дә, формасы да шушы жанр таләпләре нигезендә оеша. Жанрларны өйрәнү – бүгенге журналиcтика теориясенең үзәк мәсьәләләреннән берсе.

Бу фикер белән килешмәүчеләр дә бар: янәсе, журналист үзенең әсәрен иҗат иткәндә нинди жанрда эшләве турында баш ватып тормый. Чынлап та, иҗат процессында газета әсәре язучы аерым жанр закончалыклары, жанрның чикләре турында уйламаска да мөмкин. Ләкин ул ирексездән, интуитив рәвештә булса да, үзенең элгәрләре тулпаган тәҗрибәгә таянырга мәҗбүр. Ә бу тәҗрибә, иң беренче чиратта, жанрларның закончалыкларына нигезләнә. Жанр тормышның нинди дә булса өлкәсен, ягын танып-белү, аны укучыга җиткерүнең сыналган, типиклашкан алымнарын һәм формаларын берләштерә. Шуңа күрә теге яки бу жанрның теманы яктырту, проблеманы чишүдәге мөмкинлекләрен үзләштерү журналистның эшен күпкә җиңеләйтә. Әдәбият теориясендә жанрга менә мондый билгеләмә бирелә: «Жанр (французча «төркем» мәгънәсендә) – әдәбият белемендә әдәби әсәрләрнең тарихи рәвештә барлыкка килгән тибын белдерә. Әдәбият белемендә жанр өч яктан билегеләнә:

1) уртак эстетик сыйфатлары нигезендә нинди дә булса әдәби төргә керүе белән (сатирик, трагик төрләр);

2) әсәрнең күләменә карап;

3) образлар төзү ысулларына карап (символик, аллегорик, документаль жанрлар)»

Вакытлы матбугатта жанр бер-берсеннән башка төрлерәк критерийлар нигезендә аерыла. М.С.Черепахов фикеренчә, бу критерийлар түбәндәгеләр:

1) танып-белү предметының, яктыртыла торган объектның характеры;

2) әсәрнең функцияләре;

3) чынбарлыкны яктыртуның киңлеге һәм нәтиҗә--йомгакларның масштабы;

4) стилистик чаралар төрлелеге. Кайбер теоретиклар әсәрнең күләменә дә игътибар итү кирәклеген искәртәләр.

Вакытлы матбугаттагы теге яки бу жанрның үзенчәлекләрен өйрәнгәндә, иң беренче чиратта, югарыда санап үтелгән сыйфатлардан чыгып эш итәргә кирәк. Игътибар итсәгез, алар арасында әсәрнең эчтәлегенә дә, формасына да бәйле булганнары бар. Димәк, жанр эчтәлек һәм форманың аерылгысыз бердәмлеген чагылдыра.

Башлангыч этаплар өчен хәбәри жанрлар гына хас булса, соңрак аналитик һәм әдәби-публицистик характердагы яңа жанрлар бар­лыкка килгән. Татар матбугатының туган чоры, шул исәптән га­зета-журналлардагы төп жанрларның формалашкан вакыты булып ХХ йљз башы, беренче рус революциясе еллары исәпләнә. Бу елларда хисап, мәкалә, рецензия, күзәтү кебек жанрлар киң кулланыла, сати­рик жанрлар аеруча көчле үсеш ала. Вакытлы матбугатыбыздагы күпчелек жанрларны үстерүгә К.Насыйри, И.Гаспралы, Г.Исхакый, Г.Тукай Ф.Әмирхан, Г. Коләхмәтов, Г.Ибраһимов, Ф.Бурнаш, В.Шәфигуллин, Г.Килдебәков, Ш.Әхмәдиев, Ф. Сәйфи-Казанлы һ.б. язучы һәм журналистлар зур өлеш керткән. Аңлашыла ки, журналистика жанрларының шактые (очерк, тасвирнамә, памфлет) матур әдәбият тәэсире белђн барлыкка килгән һәм камилләшкән.

Бурыч һәм функцияләреннән чыгып, вакытлы матбугат жанрларын өч зур төркемгә тупларга мөмкин: 1) хәбәри жанрлар, 2) аналитик жанрлар, З) әдәби-публицистик жанрлар. Без беренче ике төренә тукталмыйча өченче төрен генә карарбыз.

Әдәби-публицистик жанрлар рәтенә: очерк, парча, тасвирнамә, эссе һәм сатирик жанрлар төрләре керә (мәзәк, фельетон, памфлет).

«Татар теленећ аћлатмалы сњзлеге»ндә Очерк. 1. Реаль тормышта булган вакыйгаларны, анда катнашкан кешелђрне њзгђртмичђ сурђтли торган кечкенђ књлђмле ђдђби ђсђр... диелгән. 2. Очерклар. Њзара бђйлђнешле берничђ мђсьђлђгђ караган тикшеренњлђрне эченђ алган махсус фђнни хезмђтнећ исеме. Татар теле буенча очерклар». «Ђдђбият белеме сњзлеге»ннђн укыйбыз: «Очерк — авторныћ њз књзе белђн књргђнне тасвирлап, сљйлђп чыгуга корылган эпик жанр. Очерк кешелђрнећ аерым сыйфатларын, табигать књренешлђрен сурђтлђњ белђн генђ чиклђнми, персонажларныћ эш-хђрђкђтлђрен, уй-фигыльлђрен, њзара мљнђсђбђтлђрен дђ сурђтли...

Һәрбер жанрның үз өстенлекләре, теге яки бу максат белән чынбарлыкны яктыртуда үзенә генә хас нәтиҗәле алым һәм чаралары бар. Ләкин, нинди генә жанрда язылса да, документальлек, төгәллек, объективлык кебек мөһим сыйфатлар барлык журналистика әсәрләре өчен дә уртак булып кала. Жанрлар теориясе журналистика фђнендђ гаять зур ђџђмияткђ ия. Матбугат жанрларының гаять бай мөмкинлекләрен эшкә җигеп үз укучыңны табу, аны кызыксындыру, тиешле мђгълњмат белән тәэмин итеп тору өчен теоретик яктан әзерлекле булырга, ягъни үзең эш итә торган жанрның закончалыкларын яхшы үзләштерергә кирәк.

Эссе (французча еssаi) — омтылу, сынап карау, тђќрибђ, очерк) — аерым (хосусый) бер темага, аћа карата шђхси фикер џђмхислђр белђн язылган, књлђме ђллђни зур булмаган, композициясе дђ ирекле булган проза ђсђре. «Русча-татарча журналистика терминнары сњзлеге»ндђ «эссе» термины теркђлгђн - «нинди дђ булса вакыйганы сурђтлђњдђ авторныћ шђхси фикере, њз бђясен калку итеп куллануы», диелгђн.

Очеркныћ документаль (яки публицистик) џђм әдәби (художестволы) тљрлђре бар. Беренче тљре чынбарлыктагы вакыйгаларны ничек бар, шулай тасвирлый. Мондый очракта очерк иќат итњче гомумилђштерелгђн фикер ђйтњ љчен публицистик юл сайлый. Әдәби очерк кешелђрнећ яшђеш шартлары эченнђн тотрыклы мљнђсђбђтлђрне эзли. Шућа књрђ ул кеше характерын типик итеп тасвирларга омтыла. Очерк сюжеты катнашучы персонажларныћ кискен конфликтлары эченђ керми џђм аларны хђл итми. Очерк сюжетын тљзегђн вакыйгалар юлдагы очрашулардан, очраклы сљйлђшњлђрдђн гыйбарђт.

Татар очеркы теориясенђ нигез салучыларныћ берсе Гази Кашшаф хезмђтеннђн укыйбыз: «...Татар журналистикасы тарихы очерк жанрыннан башланган... Очерк ул чынбарлыкны, кљндђлек вакыйгаларны, замандашларны сђнгатьчђ чаралар белђн чагылдыручы жанр. Аны гадђттђ Максим Горькийныћ тљрле вакытта књзђткђн тљрле сыйфатларына таянып билгелилђр. Ђйтик, «очерк» сњзе урысча «чертить», «очерчивать» фигыленнђн алынган. Очерк публицистлылык белђн «тулы» булса, шул ук вакытта ул «югары сђнгатьлелекне» дђ талђп итђ. Шућа књрђ да атаклы язучы аћа урын «хикђя белђн тикшеренњ арасында» дип санаган...

Ниџаять, очеркныћ «туган йорты» — ђдђби-публицистик жанрлар. Бу тљркемгђ янђ аныћ «кардђшлђре» — тасвирнамђ, парча, эссе керђ; шул тљркемнећ сатирик жанрлар тљркемчђсен мђзђк, фельетон, памфлет тђшкил итђ.

 

 

Гази Кашаф - Ђдђбият мђсьђлђлђреннђн тыш, турыдан-туры публицистикага караган ђсђрлђр, рецензиялђр язды. Ул гомеренећ соћгы унике елында Казан дђњлђт университетыныћ журналистика бњлегендђ доцент булып эшлђде. Шуныћ белђн бђйле рђвештђ татар вакытлы матбугатыныћ тарихы, бњгенге торышы, ђдђбият белђн публицистика арасындагы бђйлђнеш турында фђнни хезмђтлђр язды.

Татар матбугатында џђм ђдђбиятендђ очерк хакында язган мђкалђсендђ татар очеркына хас сыйфатларны аралап књрсђтте, татар ђдђбияте џђм публицистикасында эссе жанрыныћ њзенчђлеген аћлатты.

Лекция

Очеркның тљп сыйфаты — документальлек. Тормышта булган, булып торган чын факт, књренеш, вакыйгалар гына. Димђк, хђбђри, аналитик жанрлар кебек њк, ђдђби-публицистик жанрларныћ барысы да документаль нигезгђ корыла. Монда бернинди искђрмђ дђ, ташлама да була алмый.

...Очеркта конкрет фактлар, ќанлы кешелђр белђн эш итњ укучыны ышандыру, фактлар белђн агитациялђњ, тормышныћ «њз формасында» бирелгђн конкрет яћалыкны пропагандалау максатларына хезмђт итђ... — ди Ф.Ђгъзђмев.

Фактсыз бу тљр жанр, шул ќемлђдђн ђдђби-публицистик жанр да була алмый. Шул ук вакытта факт ул ђлеге љч тљркем жанрларны бер-берсеннђн аеру билгесе булып та хезмђт итђ икђн. Хђбђри жанрлар фактны хђбђр итђ, ђ аналитик жанрлар анализлый; хђбђр жанры љчен бер факт та ќитђ, ђ анализ љчен 3-4 булырга, хђтта фактлар системасын тђшкил итђргђ тиеш, чљнки анализлау љчен алар чагыштырыла џђм башка операциялђргђ ќђлеп ителђ. Ђ ђдђби-публицистик жанрда исђ факт тасвирлау чарасы буларак хезмђт итђ, факт њзе дђ тасвирланырга тиеш. Бу максат љчен бер фактныћ тљрле яклы, тљрле сыйфатлы булуы зарур. Ђйтик, хђбђр итђр љчен сан-факт ќитсђ, очерк љчен кеше турындагы, аныћ эшчђнлегенђ, яшђешенђ бђйле факт зарур.

Факт ул књпкырлы, катлаулы, диалектик-фђлсђфи књренеш. Факт књлђмне дђ, сыйфатны да књрсђтђ ала. Бер очракта ул бер шђхескђ генђ кагылып, индивидуальлекне аћлатса, икенче очракта гомумилђштерњгђ нигез була. Књплђрне борчыган факт яки фактлар системасы гадђттђ проблема дип атала.

Проблема да, факт кебек ук, хђбђр ителергђ, анализланырга џђм тасвирланырга мљмкин. Проблема иќтимагый књренеш буларак шулай ук књп кырлы, баскыч-баскычлы.

Проблеманы хђбђр итњ бар,

аћлату-тљшендерњ бар,

ниџаять, проблеманыћ чишелеше мђсьђлђсе бар.

Менђ шушы баскычларны бђян итњ ачыграк, конкретрак булсын љчен џђр жанр шућа махсуслаша. Ђйтик, аналитик жанрлар, беренче чиратта, публицистик мђкалђ, — теге-бу проблеманы ќђмђгатьчелек каршында куя, тђфсилле аћлатып-тљшендереп бђян итђ, мљмкин булганда хђл итњ юлларын да ачыкларга омтыла.

Ђ бит проблеманыћ соћгы баскычы, - кешелђр љчен и­ћ мљџим баскычы, — ул аныћ њтђлеше. Аны бђян итњ кешелђргђ канђгатьлђнњ хисе кичерер љчен дђ, ђ ђлеге мђсьђлђне чишњгђ омтылучыларга њрнђк алыр, љйрђнер љчен тђќрибђ уртаклашу чарасы буларак та кирђк. Мондый бурыч тђэсир кљче зур булган жанрларга йљклђнђ дђ. Чљнки проблеманыћ чишелеше оста сурђтлђнергђ-тасвирланырга тиеш, шунда гына ул укучы аћына, хисенђ кљчлерђк тђэсир итђ.

Очерк — документаль ђсђр. Ул реаль тормышка, фактларга нигезлђнђ. Очеркка уйлап чыгарылган факт, фантазиядђ, фаразда туган књренеш, вакыйга, хис-тойгы ќђлеп ителђ алмый.

Очеркта факт ике максатта файдаланыла: беренчедђн, факт ул проблеманыћ документальлеген тђшкил иткђн нигез (дљресрђге, биредђ ул књп факт, фактлар системасы); икенчедђн, очеркта факт яћа бер максатта — тасвирлау чарасы буларак файдаланыла. Гадђттђ ул факт дип тђ, деталь дип тђ атала.

Очеркта факт тасвирланырга да џђм њзе њк тасвирлау чарасы да булырга тиеш. Фактныћ тљрле ягы, љстђвенђ ђле сђнгатьчђ, образлы итеп ачып бирелђ. Гап-гади сан, мђсђлђн, сан буларак аћга тђэсир итсђ, башка саннар белђн яисђ бњтђн бер иќтимагый књренеш белђн чагыштырылып, хискђ дђ тђэсир итђ ала.

Фактныћ тасвирлануы аны шђхсилекне белдерњ чарасыннан бигрђк гомумилђштерњ чарасына ђверелдерђ. Бу — очеркта фактка гадђти информация чарасы булудан бигрђк гомумилђштерњ љчен кирђклекне, ягьни аны њсештђ, динамикада карау кирђклекне аћлата. Кыскасы, очеркта џђр факт хђбђр чыганагы булудан бигрђк, аерып књрсђтњ, гомумилђштерњ џђм тасвирлау чарасы ул.

Очеркта проблема мђсьђлђсе. Ић беренче чиратта, шђхес белђн, шђхеснећ дулкынлануы белђн бђйле. Бар шђхси проблема, бар књмђк (гомуми) проблема. Очерк язарга алыныр љчен ић ђњвђл проблеманыћ очеркчыныћ шђхси њзен борчыган булуы шарт, њзе дулкынланмаса, аныћ башкаларны дулкынландырырлык ђсђр язуы икеле.

Ђлбђттђ, шђхси проблеманыћ очерк љчен ђџђмиятен бљтенлђй
киметмђгђн хђлдђ, гомуми-иќтимагый проблемаларныћ чишелешен
тасвирлау очеркныћ ић асыл сыйфаты булырга тиешлеген
ассызыклыйбыз. Мәсәлән: Мин авылга бала белән кайтканда аптечканы тутырып кайтам, бөтен дарулар үзем белән. Тљнлђ  баланы черки тешләп бетерде, иртђн бетен җире шешкән, зеленкага дип медпунтка йөгердем.
Проблемамы? Ђлбђттђ! Анда ул юк, якын тирә авылларда да, район үзәгендә дә юк. Җитешми икђн шушы гап-гади дару; гомумђн
дђ шђџђрне арзанлы, ђмма кљндђлек кирђкле дару белђн тђэмин итњ
катлаулы бер хђлгђ ђйлђнгђн икђн, сатучыларга, хђтта дђњлђт
чиновникларына да кыйммђтле, чит ил даруларын китертњ файдалы
имеш. Бу проблема инде куелган, матбугатта, радио, телевидениедђ
язылган-ђйтелгђн икђн. Кайчан чишелер, кем хђл итђр икђн бу ќитди,
иќтимагый мђсьђлђне? Менђ шуны хђл итњче турында очерк язып
булачак.

Шул ук вакытта очерк жанрында проблема тљшенчђсе бњтђн жанрлардагыга караганда бњтђнчђрђк карала. Очеркта њзђккђ проблеманы кую, аћлату тњгел, ђ аныћ чишелеше чыга. Чишелеш турында да хђбђр ителми, ђ бђлки ул тасвирлана.

Кайвакыт проблема дигђндђ темакњз алдына китерелђ. Ике тљшенчђне бутау очраклары аз тњгел. Тема кићрђк мђгънђле тљшенчђ. Ул џђр очракта проблемага кайтып калмый. Журналистикада проблемалы ситуация дигђн тљшенчђ дђ бар. Тема сайлауга менђ шушы тљшенчђ этђрсђ, нигез булса, димђк, сњз проблема турында бара. Чыннан да бит, уйланырга мђќбњр иткђн факт темага китереп тери. Шулай да тема, кем ђйтмешли, џђр журналистныћ «аяк астында», ђ очерк љчен проблемалы ситуацияне эзлђњ, сайлап алу џђм билгелђњ — максатлы, иќади процесс. Аныћ ућышлы баруы, нђтиќђле булуы тормыш тђжрибђсенђ, белемећђ, эрудицияћђ, ниџаять, талантыћа бђйле.

Ђйе, проблема очерк љчен эзлђп табыла. Проблемалы тема ић ђњвђл тормышныћ њзеннђн табыла: эштђ, укуда, кљнкњрештђ кешелђр белђн аралашудан, аларныћ шатлык-борчуларын тыћлау, шуларга игътибарлы-гамьле булу; туганнарын-якыннарын, дус-иш белђн тыгыз аралашу, хат-хђбђр алышып тору; матбугатны укып барып, радио, телевидение, кино-фильмнарны даими анализлау; редакциягђ килгђн хатлардан, гозер белђн килгђн кешелђрнећ сљйлђвеннђн џђм, гомумђн, алар белђн планлы џђм очраклы ђћгђмђлђрдђн; ќыелыш, митингларда, конференция, корылтайларда ишеткђн-књргђннђр... Кыскасы, актив яшђњ, халык мђнфђгатьлђренђ игътибарлы, гамьле булу, кызыксынучан, кић књћелле булу — тема эзлђњ, сайлау љчен ќирлек шул инде ул. Журналист исемен йљртеп кенђ, редакциядђ утырып кына тема табып булмый.

Тема — гомумирђк тљшенчђ, дидек. Проблемалы ситуация тудыру, ул инде теманы конкретлаштыру, аны хђл итњ љстендђ уйлану дигђн сњз. џђрхђлдђ тема табылса да, аныћ проблемасы алга куелмаса, ул гомуми сњзгђ, сафсатага кайтып кала. Тема проблема белђн конкретлашканда гына ул жанр талђплђренђ, кысаларына сыеша алачак.

Бер темада берничђ проблема булырга мљмкин. Ђйтик, ић ђџђмиятлесе ђхлак темасы дибез. Ђ бит бу тема ничђме-ничђ проблеманы эченђ сыйдырган: кешелеклелек, ата-анага, олыларга шђфкать, ќиргђ-суга, туган илгђ хљрмђт џ.б.; экология темасы дибез, анда да књпме проблема: сулыйсы џаваны пычратмау, Иделне саклау, кечкенђ елгаларны, чишмђлђрне торгызу, ашламаларны дљрес куллану... Милли мљстђкыйльлеккђ ирешњ, татар телен торгызу џђм саклау темалары озак вакытка исђплђнгђн, књп журналистка ќитђрлек тема булды, ул темалар кысасында књпме проблема тармакланып-тармакланып чыкты. Бњген дђ џђр яћа кљн журналист алдына љр-яћа проблема китереп чыгарып кына тора.

Бњгенге проблемалар, кагыйдђ буларак, икътисад, иќтимагый-социаль, ђхлакый-тђрбия темаларыннан килеп чыга. Кайсын гына чишђргђ алынганда да аларга комплекслы-бердђйлекле итеп карау ђџђмиятле. Бер-берсеннђн аермыйча. Бу — тормыш талђп иткђн закончалык.

 

Махсус очерк љчен проблема нинди булырга тиеш?

— Авторныћ шђхси њзен дулкынландырган, њзен борчыган, аныћ књћеле аша њткђн, димђк, мин дип язарга аныћ ђхлакый хокукы булсын;

— Синећ белђн бергђ бњгенге жђмђгатьчелекне дђ борчыган, актуаль, тормышчан, социаль ихтыяќлы, сђяси њткен, љлгергђн;

— Кабат-кабат чђйнђлеп, кљн саен куелып стандартлашкан
булмасын. Бар љстђ ятканы, бар ђле яктыртылмаганы. Яћасы кирђк;

— Ќђмђгатьчелекнећ бњгенге яшђешенђ турыдан-туры
кагылган, аныћ фикерен активлаштыру, шул проблеманы хђл итђргђ,
аныћ њзен тупларга мљмкин булырлык, ягъни реаль булсын. Тормышка
ашмас хыял кирђкми;

— Шаккатаризм, мљгез чыгару, буш ялтыравык та хупланмый. Нигезсез, ќирлексез проблема — бушка вакыт исраф итњ. Андыйлар да (янђсе могъќиза тудыручы табиплар, галђмнђн килгђн тђлинкђлђр, кар кешесе џ.б.) очрап тора ђле;

— Журналистныћ шђхси мљмкинлегенђ, аныћ мантыйклы фикерлђњ, психологик иќат сђлђтенђ ярашлы. Колачы, кљче, мљмкинлеклђре ќитђрлек булсын;

— Авторныћ белем дђрђќђсе, зђвыгы, тасвирлау чаралары (формасы, тел-стиль, башка ђдђби-сђнгати мљмкинлеклђре) укучыны да дулкынландыру бурычын њти алырлык булсын;

— Хђл ителње мљмкин булган, реаль проблема алынсын, чљнки очеркныћ бурычы мђсьђлђне кую гына тњгел, ђ чишелњен тасвирлау.

Ђле санап кителгђннђр проблемага журналистиканыћ барлык жанрларына да кагылган нигезлђмђлђр иде. Џђр жанр фактка, проблемага њзенчђ якын килђ, њзенчђ яктырта, дигђн идек. Нигезлђмђлђрнећ соћгысы нђкъ менђ очеркка турыдан-туры карый. Моћа тђфсиллерђк тукталу кирђктер.

Димђк, очерк љчен мђќбњри шарт — проблеманыћ хђл ителње. Проблеманыћ хђл ителње дигђндђ нђрсђ књз алдында тотыла?

— ић башта мђсьђлђнећ хђл ителњен раслый торган факт, детальлђр, књренеш, вакыйгалар булмый калмый. Очеркчы шуларны таба белергђ, књзђтергђ, анализларга, ниџаять, тасвирларга омтылырга тиеш. Бњтђннђр дђ књрерлек, ышанырлык, њрнђк алырга телђрлек итеп;

— моныћ љчен ул њзе њк эзлђнњ, тикшеренњ процессын оештыра ала. «Очерк ул хикђя белђн тикшеренњ арасындагы жанр», дигђндђ Максим Горький шушыны истђ тоткан, књрђсећ. Очеркчы чын мђгьнђсендђ фђнни, социологик, статистика џ.б. тљрле иќади эш башкара. Марсель Зарипов, Илсљяр Хђйруллина џ.б. очеркларын искђ тљшерегез;

— бђхђс, полемика алымын проблеманыћ дљрес чишелешен исбатлар љчен, ягъни бу алымны югары баскычында куллана — уртага, њзђккђ нђкъ менђ проблеманыћ чишелешен куя; моћа ић компетентлы кешелђрне ќђлеп итђ;

 

 

Лекция

Проблеманыћ чишелеше дигђндђ ић башта књз алдына шушы мђсьђлђне хђл иткђн шђхес яисђ шђхеслђр килђ. Њзђгендђ — кеше дигђн гыйбарђ хаклы рђвештђ аксиомага ђйлђнде.

Проблеманы хђл итђргђ алынган, хђл иткђн зат-шђхесне без очеркта характердип атыйбыз. Матур ђдђбият ђсђрендђ ул образ, герой дип атала. Аерым сыйфатлары, гомумилђштерњ кљче ягыннан характер нђкъ менђ герой дђрђќђсендђ булырга тиеш тђ бит, бездђ ђле биографиясен сљйлђрлек, авыр њткђнен санап чыгарлык кеше булса, портреты да бераз сурђтлђнсђ, шуны очерк «герое» дияргђ тарсынмыйбыз. Характер дип атар љчен алар бер-берсенђ џич тђ охшамаска тиеш. Тема яћа икђн, тасвирланган проблема њзенчђлекле икђн, димђк, характер да кабатланмас була ала. Габдулла Тукайныћ «Исемдђ калганнар»ыннан нђни Тукай, Саќидђ апа, Сђгъди абый характерларын башка бњтђннђр белђн бутап буламы соћ!? Гази Кашшафныћ Муса Ќђлиле, Гариф Ахуновныћ Тимерханы, һ.б.. Милли мљстђкыйльлек љчен кљрђштђ ђйдђп барган характерлар татар очеркистикасын яћача баеттылар.

Чын характерныћ ђџђмиятле билгелђреннђн янђ берсе ул аныћ шђхси (индивидуаль) характер гына булып калмыйча, гомумилђштерњ кљченђ ия булуы да. Алар йљзендђ без аерым тљркемнђрнећ (игенче, нефтьче, тљзњче, солдат-сугышчы, укытучы, милли кљрђшче џ.б.), бљтен бер сыйныфныћ (эшче, крестьян, зыялы), ниџаять, бљтен халыкныћ, миллђтнећ характерын-холкын, тљп сыйфатларын тоя-књрђ алабыз.

Характерлыкны књрсђткђн тагын бер њзенчђлекле билге ул аныћ тасвирлану дђрђќђсе. Проблеманы хђл иткђн шђхес турында хђбђр итђргђ мљмкин, аныћ гамђллђрен анализлап, тђфсилле бђян итђргђ була. Ђмма болардан характер тумас. Бары тасвирланган, эше-гамђле сурђтлђнгђн очракта гына ул чын характер булып ђверелер.

Ђлбђттђ, моныћ љчен иќатчыдан махсус осталык сђлђте, талант талђп ителђ. Бу — њзенђ књрђ аныћ «сере» дђ. Моныћ нечкђлеклђрен алдан белеп тору аныћ очеркыныћ тарту, тђэсир сихерен киметер дђ иде. Бу очракта безгђ шушындый оста очеркчыныћ иќат тђќрибђсен ачуга ирешкђн махсус ђдђбиятне тђкъдим итњ џђм гомумиерђк тђкъдимнђр ђйтњ белђн чиклђнергђ генђ кала.

Чын характерны бары чын тормышныћ њзендђ, хђрђкђттђ, њсештђ књзђтеп, љйрђнеп кенђ ачып була. Ђ тормыш — ул кљрђш. Менђ шушы характерны формалаштыручы тормыш, хђрђкђт, кљрђш тљшенчђлђрен очерк теориясе љчен бер сњз белђн конфликт (каршылык) дип атыйк. Димђк, характер конфликтта гына ачыла, књренђ, формалаша, чыныга. Элек-электђн шулай килгђн. Изгелек белђн явызлык, рђхимсезлек белђн шђфкать, наданлык белђн мђдђният, мђхђббђт белђн нђфрђт гел кљрђшкђн. Болар кеше язмышында чагылган.

«Тукай њз заманында барган кљрђшнећ уртасында тора, хђзер дђ аныћ ђсђрлђре буенча шул чорныћ катлаулы ыгы-зыгысын књз алдына китерњ кыен тњгел»[1], — ди шагыйрь Сибгат Хаким.

Конфликт џђр чор, џђр ќђмгыять љчен, џђр мохит љчен табигый, реаль књренеш. Шуннан башка тормыш, хђрђкђт була да алмый. Тик, ни кызганыч, совет хђкимияте дђверендђ без џђр тљрле гадђти каршылыкны џђм шул каршылык белђн кљрђшне сыйнфый кљрђш дип тамгалап, аны сђяси, иќтимагый дђрђќђгђ ќиткергђнбез. Ул хђрђкђтнећ кешелђргђ тђэсир итњ, характер формалаштыру сыйфатын бђялђп бетермђгђнбез, артык књперткђнбез. Шућа књрђ дђ «очерк» дип тамгаланган ђсђрлђрнећ књпчелеге «конфликтсыз». Очерк теоретиклары моны њзенчђ аћлатты. Илленче елларда, мђсђлђн, Нур Гыйззатуллин болай язган: «Тормышны ныклап љйрђнмђњ аркасында андагы каршылыкларны џђм аерым кимчелеклђрне чын иќади кыюлык белђн књрсђтњ ќитми. Татар язучыларыныћ байтак очеркларында авыл хуќалыгы турындамы, нефтьчелђр турындамы языла икђн, тормыштагы каршылыклар џђм кимчелеклђр сирђк ђйтелђ, вакыйгаларныћ эчке бђйлђнеше ачылмый. Тормыштагы каршылыкларныћ ныклап љйрђнелмђве конфликтныћ йомшаклыгына китерђ»[2].

Аннары, конфликт бит ул характер формалаштыручы кљч булу љстенђ ђсђрнећ композицион тарту кљчен дђ арттыра. Рахмай Хисмђтуллин очерклары («Вљќдан баскычлары», «Њземне таптым» џ.б.), мђсђлђн, характерны кискен проблемалы ситуациялђргђ куеп, аныћ эчке дљньясындагы њзгђрешлђрне ачык књзалларга, хђтерлђп калырга, аћа иярергђ телђк тудыру мљмкинлеге бирњ белђн бергђ, ђсђрнећ тарту, мавыктыру сђлђтен дђ кљчђйтђ.

Аерым характер, аны књрсђтергђ булышкан конфликт ни чаклы гына яћа, њзенчђлекле булмасын, аныћ тасвирлану кљче характерныћ књп кешегђ тђэсир итње белђн ђџђмиятле, ђ књп кешегђ тђэсир итње исђ характерны ачучы алымнарныћ гомумилђшкђн булуы, ягъни аерым кешелђргђ генђ тњгел, ђ аларны тђшкил иткђн тљркем, ыру, сыйныфларга тђэсир иттерњ љчен гомумилђштерелње. Ђдђбият теориясендђ безгђ типиклаштыру термины таныш. Тик алар бер тљшенчђ тњгел. Ић башта, ђдђбият теориясе таныганча, типиклаштыру ул уйлап чыгару, фантазия белђн бђйле. Ђдђби ђсђрнећ герое, образы ничек типиклаштырыла? Бер очракта автор героена кирђкле булган сыйфатларны аерым бер затта (прототипта) таба да ди; ђ кайбер сыйфатлары ќитешмђсђ? Ул чагында андый сыйфатларны автор тормышта булган башка затлардагыларны алып љсти. Моћа ул фантазия, фараз белђн ирешђ.

Очерк характеры белђн андый манипуляция, «операциялђр» ясарга ярамый. Барыбызны да борчыган проблеманы хђл итњгђ ирешкђн яисђхђл итђргђ алынган шђхес — ул реаль кеше. Аныћ бљтен эше-шљгыле безнећ алда. Аныћ белђн књреп-сљйлђшергђ, тђќрибђсе белђн њзен ишетеп уртаклашырга да мљмкин.

Димђк, очеркчыныћ осталыгы шунда да: ул ђлеге проблеманы чишњ љчен кирђкле сыйфатлары булган џђм проблеманы чишњ љчен шул сыйфатларын књрсђтђ алган кешене (яисђ коллективны) табуга ирешђ. Шундый характерны эзлђп табу гомумилђштерњ нђтиќђсе була да инде.

Гомумилђштерњ, ђлбђттђ, гади генђ алым тњгел. Очерк теоретиклары бу хакта менђ ни ди. Ф.Ђгъзђмев: «...Очерк типик хђллђрне, типик геройларны сурђтлђргђ тиеш, типик проблемаларны књтђрергђ тиеш. Очерк књчермђ тњгел, очерк — типиклаштыру нђтиќђсе. Ђ типиклаштыруныћ юллары нинди? Ић кыены шушы сорауга ќавап табу да инде...»[3];

М.Хђмитев: «...Очеркист, књп кешелђрдђге аерым сыйфатларны бер геройга туплап, образны типиклаштыра алмый. Ул, киресенчђ, замандашларыбыз љчен типик сыйфатларны бер кешедђн табарга тиеш...»[4];

М.Черепахов: «...Язучы, унлап-егермелђпме кеше язмышын, характерын љйрђнеп, шуларныћ џђр кайсыныћ њзгђ, ђџђмиятле сызыкларын эретеп, ђдђби законнар нигезендђ художестволы образ тудырыр. Ђ документалист-ђдђбиятче башкача эшлђр. Унлап-егермелђп кеше язмыш, характерын љйрђнгђннђн соћ, ул шулар арасыннан берсен — мђгълњм бер иќтимагый катламныћ типик вђкилен сайлап ала. Менђ шул реаль яшђњче кеше очерк герое була...»[5].

Гомумилђштерњ љчен очеркчыга реаль, документаль нигезлђр дђ
ќитђрлек. Менђ аларныћ кайберлђре:

— проблема иќтимагыйрак, ягъни барыбызны да борчый торганрак булганда ул тулырак гомумилђштерњгђ сђлђтле;

— барлык укучыларны да ышандырырлык итеп тасвирлауга ирешелсђ, гомумилђштерњ колачлырак дигђн сњз. Моћа теманыћ књплђргђ аћлаешлысын, якынын сайлап алу белђн, гамђлгђ ашуын тормышчан, реалистик чаралар белђн тасвирлануы белђн ирешелђ. Проблеманыћ чишелеше иќтимагый ихтыяќлы, нђтиќђле икђн, аныћ гомумилеге кљчлерђк була;

— гомумилђштерњгђ сђлђтле факт, детальлђр, књренеш, вакыйгалар эзлђп табыла. Књренекле очеркчы Мариэтта Шагинян да бит: «Очеркта образ, сурђтлђр бик конкрет, документаль булса да, фикер џђм мантыйкый (логик) аппарат гомумилђштерелђ, практик нђтиќђлђргђ юнђлтелђ џђм кић хђрђкђт итњгђ исђп тотыла...», — дигђн;

— шул ук вакытта гомумилђштерергђ ќићел дип факт, детальлђрне уйлап чыгарырга ярамый. Алар чын, књплђргђ аћлаешлы, якын, кабул ителерлек булса гына гомумилђштерњгђ сђлђтле. Кеше ышанмаслык сњзне чын булса да сљйлђмђ, дигђн гыйбарђ-кагыйдђгђ буйсыну ул гомумилђштерњ кыйбласына тугрылык та. Оста очеркчы А.Аграновский да: «Тапталган, гомуми сњзлђр белђн типиклаштыруга караганда чын фактлар белђн типиклаштыру (ягъни гомумилђштерњ — И.Н.) ќи­ћелрђк...»[6], — дигђн.

Лекция

Очеркны бербљтен жанр итеп тљшенњ љчен без аны эчке џђм тышкы механизмнан торган бер корылма дип књзалладык. Ђле тикшерелгђн тљшенчђлђр, — проблема, аныћ чишелеше, характер, конфликт, гомумилђштерњ, — болар эчке (эчтђлек) механизмыныћ пружиналары, ягъни аны хђрђкђткђ китерњче кљч-факторлар.

Тышкы механизм пружиналарына без форма хасил итђ торган тљшенчђ-књренешлђрне керттик: композиция, сюжет, тел-стиль чаралары, публицистик џђм ђдђби-сђнгати алымнар (портрет, пейзаж, публицистик чигенеш џ.б.).

Эчтђлек белђн форма бердђйлеге, аларныћ бер-берсенђ тђћгђл килње ђсђрнећ сђнгати гармониясен барлыкка китерђ, ђ бу исђ аны бер тында, тљртелмичђ-азапланмыйча укып чыгу љчен шарт. Авыр да укылса, аныћ эчтђлеге аћга, хискђ ничек тиз барып ќитсен?!

Ђ моћа ирешње бер дђ ќићел тњгел. Бу хакта књренекле язучыбыз Фатих Хљсни менђ ничек уйланган: «Тљгђллек џђрвакыт, џђр эштђ кирђк. Ђдђби ђсђрлђрнећ ыспай рђвештђ, бер-берсенђ килешеп, ятышып торулары џђм, бер-берсе белђн органик бђйлђнгђн хђлдђ, тулы бер бљтенлеккђ — ђйтик, ђдђби ђсђрнећ идея-эмоциональ йогынтысына укучыга мљмкин кадђр тулырак џђм бљтенрђк итеп ќиткерњ бурычына хезмђт итњлђре ђдђби ђсђрнећ ић ђџђмиятле художество чараларыннан берсе. Безнећ ђсђрлђребездђ књп вакыт ђнђ шул тљгђллек ќитешеп бетми. Без аны сюжет таркаулыгы дип ничектер йомшартып узабыз. Хђлбуки, бу «сюжет таркаулыгы» идея таркаулыгына барып тоташа џђм, ахыр чиктђ, ђдђби ђсђрнећ укучыга китерђ торган идея-эмоциональ бљтенлегенђ зарар итђ»[7].

Мђктђптђ љйрђнгђн ђдђбият теориясен искђ тљшерик ђле. Матур ђдђбият ђсђренећ форма тљзелешенђ караган ничђмђ-ничђ тљшенчђ љйрђнелгђн: композиция џђм аныћ љлешлђре (башлам, тљенлђнеш, кульминация, чишелеш, очлам џ.б.), фабула, сюжет, хикђялђњ рђвешлђре, монолог, диалог, лирик чигенеш џ.б. љстђвенђ ђле, публицистик ђсђрлђрнећ њз тљзелеш-композиция њзенчђлеклђре бар. Шул ќљмлђдђн очеркныкы да. Шулай булгач, очеркныћ тышкы механизмы матур ђдђбият ђсђренекенђ караганда да њзенчђрђк, катлаулырак.Катлаулылык очерк тљзелешендђ џђм ђдђби, џђм публицистик чараларныћ синтезлануыннан гыйбарђт. Шунысы сљенечле: очеркныћ композиция љлешлђре тулысы белђн диярлек матур ђдђбият ђсђрлђренекенђ охшаш. Шућа књрђ без аларга тђфсилле тукталмыйбыз.

Очеркныћ тљзелеше-композициясе бик књп, укучы аларны аерым-аерым тоймаска, књрмђскђ тиеш, ђсђрне мавыктыргыч, кызыклы «ќеп»кђ тагылып укып чыгарга тиеш.

Мондый «ќеп» ђдђби ђсђрдђ сюжет дип атала. Очеркта исђ ул фабуладыр инде, диярсез. Чљнки фабула ул вакыйга, књренешне, ягъни проблеманыћ чишелешен тормышта ничек булган булса шулай итеп, — эресен-вагын, ђџђмиятлесен-очраклысын дигђндђй, барысын-барысын да бер тђртип белђн тезеп чыккан «ќеп».

Юк шул, очеркны да андый — гадилђштергђн «ќеп» кенђ канђгатьлђндерми. Укучыныћ аћына да, хисенђ дђ тђэсир итњ љчен шул документаль фабулага нигезлђнеп сюжет уйлап чыгару сорала. Ђйе, ђйе, уйлап чыгарырга, фантазияне дђ эшкђ ќигеп иќат итергђ кирђк була. Менђ кайда гына очеркчыга уйлап чыгару мљмкинлеге бирелгђн. Ђйтик, факт, детальлђрнећ булган вакыты, тђртибе «њзгђртелергђ» мљмкин.

Очерк љчен сюжет кирђклеген очеркчылар њзлђре дђ, тђнкыйтьчелђр дђ књптђн таныган. Шамил Бикчурин, мђсђлђн, заманында Равил Вђлиев очеркларына югары бђя биреп, аларныћ тђэсир кљчен «аныћ очерклары билгеле бер сюжетка, композициягђ корылган чын сђнгать ђсђрлђре»[8], — дип аћлата.

Сюжет — вакыйганыћ хђрђкђте, агышы, њсеше. Ђмма ул чын эчтђлекне ђйтеп чыгу тњгел, ђ укучыныћ зђвыгына, талђбенђ туры килерлек итеп, авторныћ сђлђте-осталыгына карап тљзелгђн форма. Бер ђсђрнећ фабуласы бер була, ђ сюжеты књп тљрле була ала. Шућа књрђ дђ автор башкаларны кабатламыйча, њзен-њзе дђ кабатламыйча, ђ шушы ђсђр љчен генђ иќади ачыш булган, бердђн-бер сюжет кора ала.

Тышкы механизмныћ тљп пружинасы буларак сюжет — шактый катлаулы књренеш. Беренчедђн, ул матур ђдђбият ђсђре сюжетыннан аерыла: анда ул тулысынча фантазия ќимеше булса, ђлеге «ќеп» образларны бђйлђп барса, очеркта уйлап чыгару мљмкинлеклђре чиклђнгђн, монда ул чын фактларны бђйлђњ чарасы. Шућа књрђ очеркта фикерлђњ барыбер башлыча мантыйкка корыла, фђннилек, рђсмилек тоны да чагылмый калмый. Шул ук вакытта мантыйкый фикерлђњ хисси чигенешлђр белђн аралаштырыла ала, ситуатив сюжет кору мљмкинлеклђре чиклђнмђгђн.

Менђ шушы чараларныћ барсын органик рђвештђ, табигый њрђ бару — очерк сюжетыныћ њзенчђлеге дђ. Биредђ ђсђрнећ тљрле-тљрле књзђнђклђрен бербљтен итеп «тукып» бару мљмкинлеге ачыла.

Шул ук вакытта бу тђнкыйтьчебез дђ, аннан соћгылары да очеркларда сюжет коруда ќитди кимчелеклђр булуын, «асылда аларда сђнгати детальлђрне ђдђби оештыру, ђсђрне цементлаштыру ќитешеп бетмђвен» тђнкыйтьлђделђр:

— «очеркныћ буеннан-буена персонажлар њтеп тора: баштагылар тљшеп кала, яћалары љстђлђ, лђкин берсенећ дђ иќат нагрузкасы тулы тњгел» (Н.Гыйззђтуллин)[9];

— автор исеменнђн сљйлђнеп тђ вакыйгалар агышына, характер хђрђкђтенђ аныћ катнашы булмавы;

— «џђр геройныћ диярлек тормыш юлын сљйлђп бирњ, књп санлы биографик чигенешлђр ясау очеркларда артык књп, зур урын ала. Бу алымныћ стандартка ђйлђнње њзђк геройныћ характерын да, ђсђрнећ темасын да ачуны авырлаштыра»[10] (Н.Гыйззђтуллин).

Бу — очерк сюжетын коруда бњген дђ ќитди кимчелеклђрнећ берсе. Нишлђргђ соћ? Ђ бит моннан котылу юл, алымнарын њзебезнећ очеркларыбыз мисалында да таба алабыз. Заманында моћа Ш.Бикчурин Р.Вђлиев очеркы турында болай дигђн: «Кешенећ биографиясен биргђндђ ул очеркны ќићел яза торган кайбер авторларыбыз кебек, «ул фђлђненче елда туган, фђлђн эштђ эшлђгђн», дип кенђ калмый. Кирђк вакытта биографияне характерны ачуга бђйле башка алымнар белђн дђ биреп була. Ђйтик, Љметбай агай эштђн кайтып килђ. Тимер юлны чыкканда тукталып кала, озын гына товар составы њтђ. Нишлђсен, уйга кала, моћарчы ул тимер юлда эшлђгђн икђн, кызык-кызык, гыйбрђтле маќараларга тарыган булган. Менђ сића биографияне искђ тљшерњ љчен табигый алым, менђ сића сюжет корылышында стандарттан котылу юлы...»[11].

Сюжет нечкђлеклђренђ, гомумђн дђ тышкы механизмныћ башка «пружиналарына» да, очеркта тасвирлау мђсьђлђсен анализлаганда тагын бераз тукталырбыз.

 

 

Радио, ТВ очеркларда тагын сурәт белән тавыш мөмкинлекләре өстәлә.

Лекция

Әдәбилек һәм публицистлык синтезы

 Инде очеркныћ тљзелешен, эчке џђм тышкы механизмнарын берникадђр књзаллагач, аныћ эчтђлек џђм форма хасиятен эченђрђк кереп, язу серлђрен ачыкларга омтылып карарга да мљмкиндер. Башта документаль нигездђ иќат ителђ торган барлык тљр жанр ђсђрлђрен язганда куела торган талђплђрнећ кайберлђрен санап кына китик:

— документаль жанрларны, ђлбђттђ, факт, детальсез књз алдына китерњ мљмкин тњгел. Алар ничаклы мул булса, ђсђрне язу шулчаклы ќићел џђм нђтиќђле була. Ђ моныћ љчен журналистка табигый кызыксынучан, тљпченњчән, хђтта вакчыл булу зарур, књп йљрергђ, књп кеше белђн аралашырга, књп укырга, тљрле факт чыганакларыннан, шул исђптђн архив материалларыннан да файдалана белергђ тиешсећ;

— фактларны ќыеп, аларныћ запасын булдыру — њзмаксат тњгел. Аларны бђяли белњ, анализлау осталыгы да кирђк. Ќыйганда ук аларныћ мђгълњм максатка яраклыгын, мђсђлђн, чагыштыру, тасвирлау љчен икђнен књз ућында тотарга тиешсећ;

— фактныћ тљрлђрен, ишлђрен књрђ, тоя белергђ кирђк. Ул сан, исем-фамилия, атамалар, даталар гына тњгел, кешелђрнећ уй-фикере, диалог, цитат та, књренеш, вакыйга рђвешендђ дђ, аерым гыйбарђ, сњз, сигнал-тамга кыяфђтендђ дђ булырга мљмкин.

Болар осталыкныћ бер ягын тђшкил итсђ, икенче ягы — ђдђби-сђнгати тасвирлау чаралары. Осталыкныћ менђ шушындый ике канатлы булуы очерк љчен њзђк урынга чыга. Бу њзенчђлек аныћ «ђдђби-публицистик жанр» диелњендђ њк ята. Ђдђбилек џђм публицистлык бердђйлеге жанрныћ асылын тђшкил итђ. Бу закончалыкны аћлау љчен башка жанрлар белђн чагыштырып китњ зарурдыр. Ђдђбилек + публицистлык књренеше башка жанрларда да берникадђр урын таба. Ђйтик, публицистлык, гомумђн дђ, кешенећ уена да, хисенђ дђ кагылышлы бер сыйфат булганга, фикерне дђ, хисне дђ белдерњ ихтыяќы туган џђр жанрда чагыла ала. Хђтта сњз белђн белдерелми торган, мђсђлђн, сурђт сђнгатендђ, моћ-музыка сђнгатендђ дђ публицистлылык сыйфаты табыла. Ул образ белђн генђ эш итђ торган хикђя, повесть кебек образлы (нђфис) ђдђбият жанрларына да њтеп керђ, хђтта вакыт-вакыт бљтен бер публицистик шигырь, драма, повестьлђр дђ (ђйтик, Гариф Ахунов, Мљхђммђт Мђџдиев, Миргазыян Юныс, Радыйк Фђизев, Рафаэль Сибат џ.б. ђсђрлђре) языла.

Шулай да ђдђбилек + публицистлык закончалыгы башка жанрларда канунлаштырылмаган, мђгьлњм кагыйдђлђр белђн беркетелмђгђн. Чыннан да, бернинди публицистик элементлар эшкђ ќигелмђгђн хикђялђр азмыни?! Бер генђ ђдђбилек, образлылык элементы кермђгђн, катнашмаган репортаж, интервьюлар да очрый бит! Бу — алардан талђп тђ ителми. Ђ менђ очеркка, — ул чыннан да очерк булсын љчен, — анда ђдђбилек белђн публицистлылыкныћ њрелње мотлак зарури, мђќбњри шарт. Бу — очеркныћ асыл сыйфаты. Аларны џич аерып булмый; ботканы хасил иткђн ярма џђм май аерым тљшенчђ булса да, ботка дигђндђ алар органик кушылып беткђн...

Ни кызганыч, менђ бу ике њзђклек сыйфаты очеркны мљстђкыйль жанр дип танырга элек тђ комачаулады, ђле дђ комачаулый. «Очеркныћ тљп њзенчђлеклђреннђн берсе шунда, ул ђдђбият џђм публицистика чигендђ ята, дљресрђге, очеркист чынбарлыкны танып белњнећ шушы ике тљре куллана торган чаралардан файдалана. Очерк теориясенђ нигез салучыларныћ ић куђтлесе М.Горький, очерк хикђя белђн тикшеренњ арасында тора, дигђн иде. Димђк ки, ул тормышны танып белњнећ беллетристика алымнарына да, публицистика алымнарына да мљрђќђгать итђ...»,[12] — ди Ф.Ђгъзђмев.

Бу — шактый катлаулы књренеш. Тагын ђлеге галим фикеренђ колак салыйк: «...Мђгълњм булганча, дљньяны танып белњнећ љч тљре бар: фђнни, публицистик џђм художестволы танып белњ. Аларныћ џђркайсы мђгълњм алымнар системасын куллана. Мђсђлђн, ђдипнећ дљньяны танып белњ коралы — образлар системасы. Галим рациональ, логик (мантыйкый) алымнарны файдалана. Публицист исђ ђлеге алымнар системасыныћ икесенђ дђ мљрђќђгать итђ. Лђкин публицист барыбер фикер логикасына, рациональ алымнар системасына љстенлек бирђ. Аны њзе сурђтли торган факт яки вакыйганы, кешелђрнећ эш-хђрђкђтлђре џђм холык-фигыльлђренећ социаль асылы, политик мђгънђсе кызыксындыра.

Художестволы-публицистик жанр булган очеркта исђ бу џђр ике башлангычка да бердђй хокук бирелђ. Очеркистныћ осталыгы нђкъ менђ шушы ике башлангычны табигый хђлендђ бергђ куша, фђн теле белђн ђйтсђк, синтезлый белњендђ...»[13] (Ф.Ђгъзђмев).

Бер ућайдан искђ тљшереп китик: яшђешнећ элгђрге дђверендђ жанр тљрлђре, ђйтик, шул ук хикђя џђм тикшеренњ (фђнни жанр буларак) жанрлары барлыкка килгђнче ук инде образлы фикерлђњ џђм мантыйкый фикерлђњ бердђйлеге-синтезы булган, димђк, шуларныћ кушылмасына муафыйкь жанр да булган дип фаразларга ќирлек бар. Чыннан да, ић башта татарда да риторик, ягъни синкретик сђнгать булуы инде исбатланган бит. Шул сђнгатьтђн аннары образлы (нђфис) сњз сђнгате, фђнни фикерлђњ жанрлары аерылып чыккан, ђ синкретик жанр — очерк њзе дђ яши биргђн, ђ тегелђр (хикђя, шигырь, рђсем џ.б.), аћа да таянып, кљчђйгђннђн-кљчђйгђн. Аптырарсыћ: бњген исђ без очерк шуларныћ «аралыгыннан» барлыкка килгђн дип аћлатырга азапланабыз.

Димђк, укучы љчен барыбер булса да, очеркчы љчен ђдђбилек нђрсђ дђ, публицистлык нђрсђ икђнен бик ачык књз алдына китерњ талђп ителђ. Хђзер конкрет тасвирлау чараларына књчик.

 

Очерк билгелђмђсендђ жанр исемен публицистик-ђдђби жанр дию, минемчђ, дљресрђк булган булыр иде. Очеркныћ жанр буларак асылында ни ђйтсђћ дђ, публицистлылык љстенлек итђ, чљнки бу тљшенчђ, беренче чиратта, чынбарлыкны, реаль тормышны књзаллый, ягъни очеркныћ асылында — реальлек, документальлек, конкретлык, факт-проблема, иќтимагый књренешлђр, тормыш алып баручы кеше њзе... Публицистлылыкны белдерђ торган, бђян итђ, конкретлаштыра торган лексик, грамматик, текстуаль џђм дђ стиль чаралары кулланыла («публицистика», «публицистлылык», «журналистика» тљшенчђлђрен — кара: «Матбугатныћ тђэсирле сњзе», 15-25 битлђр).

Сњзне очеркныћ нигез ташы — факттан башлыйк. Ђмма хикмђт шунда ки, факт бит журналистиканыћ барлык жанрлары љчен дђ нигез ташы, ђ очерк љчен ул њзгђ булырга тиештер бит!? Ђлбђттђ, очеркка бер факт кына ќитми, ђ фактлар системасы кирђк. џђм дђ бу система њзгђ максат љчен, ягъни проблеманы ачу, чишњ љчен кирђк. Ђ проблеманыћ чишелеше ул характер, конфликт, гомумилђштерњ кебек ќитди публицистик категориялђр белђн бђйле. Димђк, очеркта факт (фактлар системасы) менђ бит нинди мђсьђлђлђр белђн мљнђсђбђттђ. Мондый хђлдђ башка, ђйтик, хђбђри жанрларда кулланыла торган факттан аерма нидђн гыйбарђт? Моћа аћлатманы Максим Горький шактый тљгђл биргђн дияр идем: «Факт ул ђле чимал гына. Шул чималдан чын сђнгать дљреслеге коеп чыгарырга, эшкђртеп алырга кирђк. Ђ бу сђнгать дљреслеге авторныћ мљнђсђбђтеннђн килеп чыга».

Бу фикерне сљйлђм (жанр) мотивларына мљнђсђбђттђ аћлатырга кирђктер. Ђйтик, сљйлђм иясенђ бђйле рђвештђ аћлату. Фактка автор мљнђсђбђте очеркта гына тњгел, башка жанрларда да ђџђмиятле. Мђсђлђн, хђбђр-хроникада автор мљнђсђбђте бер тљрле булса, интервьюда ул бњтђнчђрђк. Моны истђ тоту кирђк.

Ђ очеркта ул янђ дђ њзенчђлекле, анда факт, беренчедђн, инде ђйткђнебезчђ, проблема барлыкка китергђн, аны чишњ љчен нигез љлешлђре булса, икенчедђн, ул тасвирлау-сурђтлђњ чарасы да. Анда да ђле гади генђ сурђтлђњ чарасы тњгел, ђ нђкъ менђ шушы авторныћ, шушы сљйлђм иясенећ проблеманы ничек кабул итњенђ, њзлђштерњенђ, књзаллавына, нинди тасвирлау чаралары белђн сурђтли алу сђлђтенђ, талантына, аныћ тормыш тђќрибђсенђ, шђхси кичереш џђм иќтимагый фикерлђњ карашларына бђйле. Менђ шућа књрђ да очерк авторыныћ Гомђр Бђширевме, Барлас Камалов, Марсель Зариповмы, Рахмай Хисмђтуллин, Илсљяр Хђйруллинамы, ђллђ бњтђнме булуы очеркныћ сыйфатына, аны укучыныћ ничек кабул итњенђ турыдан-туры бђйле.

Фактныћ документальлекнећ нигезе буларак очеркчы љчен янђ берничђ ђџђмиятен књрсђтеп китик. Максим Горький фактны сђнгать чарасы итђргђ кирђк, дип чакырса, Мариэтта Шагинян, «факт ул фикер чыганагы», дип инанган. Димђк, ић башта документальлек сыйфатыннан файдаланырга кирђк, дип чакырган. Чыннан да, аныћ ышандыру кљче ић башта шушы сыйфатында да. Факт ул яћалык, оперативлык хисе тудыра. Нђкъ вакытында ђйтелгђн сан (мђсђлђн, сводка рђвешендђ бђян ителгђн саннар рђте) тђэсирен књз алдына китерегез — алар бњгенгенећ исен, тљсен књз алдына китерђлђр кебек. Иртђгђ инде аларныћ тђэсир кљче (исе дђ, тљсе дђ) бетђ.

Яисђ кайвакыт чагыштырылып бирелган бер сан ђллђ књпме «тырыш», «булган», «яхшы», «матур», «ућышка ирешњ», «югары књрсђткеч» кебек купшы, шомарып беткђн гыйбарђ-сњзлђрне алыштыра.

Ни кызганыч, очерк дигђндђ яшь авторлар ић беренче аныћ «ђдђбилегенђ» књз тљшерђлђр, «кояш чыкты, чык ќемелди башлады» кебек «елтыравыклар» белђн мавыгалар. Заманында бу чирнећ зарарлы икђнен љлкђн ђдиплђребез да, теоретикларыбыз да кисђтђ килгђн иде. Ул кисђтњ бњген дђ урынлы булганга, Ф.Ђгъзђмев хезмђтеннђн бљтен бер љзек тђкъдим итик ђле: «Тљп кимчелек тормыш фактлары белђн эш итђ белмђњдђн, алардан «сђнгать дљреслеген» сыгып чыгара белмђњдђн килеп чыга. Очеркистларыбыз фактлар сайлауда талымсызлык књрсђтђлђр. Бу бигрђк тђ ђсђрлђргђ геройларныћ биографиясен туган кљненнђн башлап хђзерге кљнгђ кадђр «дыћгычлап» тутыруга омтылуда чагыла... Шућа књрђ дђ безнећ язмаларыбыз, А.Шамов сњзе белђн ђйткђндђ, инкубатор чебешлђрен хђтерлђтђ.

Бездђ факт дигђн гаќђеп нђрсђнећ тђмен, мђгънђсен тою, аны тљрле
яклап тикшерњ, эчтђн яктыртып књрсђтњ ќитми».    

Ф.Ђгъзђмев књзђтњенчђ, «...таныш нђрсђлђр турында да мавыктыргыч итеп язарга була икђн. Моныћ љчен хикмђтле вакыйга да, композиция дђ кирђкми икђн кайчакта. Яћалык њзе кызыклы, фактлар кызыклы, гомумилђштерњлђр џђм фикерлђр кызыклы. Тикшеренњчелђр исбат иткђннђр: укучы љчен бљтенлђй таныш булмаган нђрсђ турындагы яисђ таныш нђрсђ турындагы язма кызыклы тњгел, ђ таныш булган нђрсђнећ таныш булмаган ягы хакындагы язма кызыклырак икђн...»[14].

Кабатлап ђйтђбез: тормыш фактларын уйлап чыгарырга ярамый, алар реаль булырга тиеш. Саннар, даталар, вакыйгалар урыны, вакыты, кешелђрнећ кемлеге генђ тњгел, хђтта аларныћ сљйлђм алымнары, сњзлђре, тавыш, ым, ишарђлђре дђ нђкъ тормышчан булуы зарур. Алары да бит факт.

Факт ул документальлек, публицистлылык билгесе генђ тњгел, ул ђле очеркчыга тел объекты буларак та ђџђмиятле. Факт бит ић ђњвђл љр-яћа иќтимагый-сђяси, бњгенге кљндђ ђле књплђп кулланылмаган неологизм, терминнар белђн тђгаенлђнђ, шуныћ белђн дђ ул ућай тђэсир итђ:

— сан, даталарны, књренеш, вакыйга, кеше исеме, атамалар, тел берђмлеге буларак, документальлекне кечђйтђ;

— ић кечле документ саналган закон, карарлар, шартнамђ, мљрђќђгать, указ, ђмер џ.б. исемнђре дђ тел объекты буларак кабул ителђ;

— мљрђќђгать сњзлђре, персонажларныћ туры сљйлђме, профессионализм, жаргон, диалектизм кебек лексик берђмлеклђр дђ шђхсилекне, ягъни документальлекне кљчђйтњ чаралары.

Фактларныћ гына тњгел, алар белђн эш иткђндђ кулланылган сњз, гыйбарђлђрнећ тђэсир кљче дђ сљйлђм иясенећ кем булуына бђйле. Очеркны шушы џљнђр кешесе, шушы љлкђ белгече язган булса, аныћ укучыга йогынтысы кљчлерђк. Мђсђлђн, врач Фаик Мостафинныћ, хокук белгече Мђгъсњм Насыйбуллин, колхоз ќитђкчесе Фђйзи Галиев, очучы Рђшит Ибраџимов џ.б. очерклары укучылар хђтерендђ шушы яклап истђ калган.

Киресенчђ, тормышны тирђнтен белмђњ, факт ќитмђњ — ул — «књзђтњлђренећ азлыгын, геройларны, аларныћ тормышын тђфсилле, ќентекле белмђњне ялтыравыклы фразалар, купшы афоризм, чагыштырулар, артык пафослы, табигый булмаган тон белђн алыштырырга маташу. Заманында Нур Гыйззђтуллин аларны («бњрегећ тљшеп китђрлек биек тљзелешлђр», «кљзгедђй ќђйрђп яткан књл, елгалар», «шаулап торган симфония булып туучы яћа шђџђрлђр» кебек чагыштыруларны) кабинетта утырганда тњшђмнђн алынган, бармактан суырылган буш сњзлђр дип атаган, «мондый књренешлђр телнећ табигыйлеген генђ бозып калмыйлар, алар укучыда: «тукта ђле, туган, болай ук булырмы икђн, син алдыйсыћ тњгелме?» дигђн шиклђр уяталар. Ђ укучыныћ ышанычын югалту — язучыныћ фаќигасе»[15], — дигђн иде.

Ђдђбилек белђн публицистлылыкны якынайтуда факттан тыш деталь дђ зур урын тота. Књренекле язучы Гомђр Бђширев билгелђп њткђнчђ: «Ђдђби ђсђрдђ тагын ђле игътибарны ќђлеп итђрдђй, истђ калырдай, хђйран калдырырлык кызык, сђер, тапкыр тормыш детальлђре дђ була. Билгеле, болары да књктђн тљшми, џичбер чарасын књрмичђ њзеннђн-њзе генђ килеп чыкмый. Ђдђбият юлына аяк басарга ниятлђгђн кешегђ гомумђн књп белњ генђ аз, моннан тыш, ђле башкалар књрмичђ уздырганнарны да књрђ белергђ, аларны хђтер сандыгына яисђ куен дђфтђренђ ќыя барырга да кирђк...»[16]. Аксакалыбыз боларга кызыклы мисаллар китерђ.

Очеркчы Анатолий Аграновский да детальгђ югары бђя бирђ: «Очеркта деталь хђтергђ уелып калган була. Деталь укучыда нинди дђ булса ассоциациягђ бђйле рђвештђ мђгълњм хђтирђ кузгатырга, шућа бђйлђп уйландырырга тиеш. Ерактан искђ тљшкђн, тирђнгђ уелган ассоциациялђр аеруча кызыклы була»[17].

Артык, урынсыз факт, детальлђрнећ дђ файдасыннан бигрђк зарары књбрђк була. Менђ бер генђ љзек: «Чыннан да, скважина янына бернинди мђшђкђтьсез керделђр. Кулалмашы ќитез генђ машинаны фонтан арматурасын арты белђн куйды да њзе љскђ менеп китте... Забойдагы басымны њлчђњ љчен скважинага тљшђчђк тирђнлек монометрын бергђлђп ђзерлђгђч, хезмђттђше чыгыр артына утырды. Мђлихќан исђ торбалар «чыршысына» менеп китте. Књнегелгђн гадђт буенча, фонтан арматурасына лубрикаторны беркетте, сальнигын борып алды, аныћ аша чыгырныћ чыбыгын њткђрде...».

Аннары, џђр фактка сукырларча табынырга димђгђн, џђр факт ђле ул ућай фикер тудыра, ућай тасвир чарасы була ала дигђн сњз тњгел. Ђйтик, психологлар ђгђр гаилђдђн ђтилђре китеп, балалар ђтисез њссђ, алар кимчелекле булалар, дигђн нђтиќђгђ килгђн. Дљрес факт, ђлбђттђ. Ђмма бу бит барлык очракларга да кагылган закон, кагыйдђ тњгел, искђрмђлђр дђ ќитђрлек лђбаса. Шућа књрђ бу фактны очерк љчен гомумилђштерњ урынлымы икђн?! Моны укыганда дљрес тђрбиялђнгђн ђтисез балалар нинди кимсетњле хискђ тарырлар дип уйларга кирђк иде.

Публицистлылык дигђндђ бу иќат тљренећ тагын да менђ нинди њзенчђлеклђренђ игьтибар бирњ кирђктер:

— њзђккђ проблеманыћ чишелешен тасвирлау куелса да, тасвирлау анализ белђн бергђ њрелеп бара.

— публицистлылык ул янђ дискуссия, полемика, бђхђс оештыру осталыгын да књз ућында тота. М.Зариповныћ, мђсђлђн, «Тылсымлы нур», «Диссертация» очерклары мавыгып укыла. Аларда автор, дљреслекне эзлђп, укучы белен, персонаж белђн, хђтта њз њзе белђн бђхђскђ керђ, шуныћ белђн укучыда очеркка карата кызыксыну уята;

— ђле санап кителгђн џђр ике алымны (анализны, бђхђсне) гамђлгђ ашыруда авторныћ («мин»нећ) шђхси дерђќђсе алгы планга чыга. Гомумђн дђ, ђсђрнећ ышандыру, тђэсир кече авторныћ кем булуына, тђжрибђсенђ, осталыгына турыдан-туры бђйле.

Журналистика жанрларыныћ кайсыларында (репортажда, публицистик мђкалђдђ) автор њзен, гадђттђ, мђќбњри рђвештђ диярлек «мин» дип белдерђ. Ђмма очеркта, књпчелек матур ђдђбият ђсђрлђрендђге кебек ук, «мин» дип белдерњ мђќбњри тњгел. Шул ук вакытта укучы «эчке мин»не тоеп тора. Ул хикђялђњнећ рђвешендђ, вакыйганы, характерны њзенчђлекле факт, детальлђр табып тасвирлавында, сюжет коруда њз алымнары, њз йљзе, тоны булуда чагыла. Мђсђлђн, М.Зариповныћ «Сыйлы кљнећ сыер белђн», «Њги кыз хђлендђ» очеркларын укыганда аерым персонажлардан битђр авторныћ њзенећ фикерлђвен, њз хђрђкђтен, њз нђтиќђлђрен књзђтђсећ.

 «Мин» њзен ике юл белђн «књрсђтђ» ала: беренчесе, характерны тасвирлауда њз калђме, њз чалымнарын кулланып; икенчесе, њзе очеркныћ характерлы сыйфатына ђверелеп. Соћгысы турында язучы С.Залыгин болай ди: «Минем кулда шундый факт, фикерлђр, ђйберлђр бар, минем аларны бер генђ героема да бирђсем килми, аларны укучыга мин њзем аћлаганча ќиткерергђ телим. Бу яктан очеркистныћ мљмкинлеклђре чиксез».

Чыннан да, монда авторныћ мљмкинлеклђре бихисап. Инде саналганнарына љстђп, шушы характер, шушы вакыйга турында жђмђгатьчелек фикерен белдерњ љчен бик књп чыганак кулланырга мљмкин:

— тљрле-тљрле кешелђр фикере, ќыелыш беркетмђлђре, хатлар, телефоннан, радиодан ђйтелгђн фикерлђр џ.б. Марсель Зарипов, мисалга, «Њги кыз хђлендђ» очеркында карабодай игњ остасы Наталья Петелинаныћ характерын ачу љчен аћа килгђн хатлардан, кайбер оешмаларныћ аћа мљрђќђгатьлђреннђн, башка конкрет документлардан оста файдалана.

Автор «мин»ен белдерњ љчен «мин» сњзен куллану мђќбњри тњгел, ул «без» дип, «сез» дип яисђ тагын да бњтђнчђ аталырга мљмкин. Ђмма укучы авторны тоярга, њзеннђн-њзе аћарга фикердђш, телђктђш булырга яисђ ихластан бђхђскђ керергђ мљмкин. Вакыт-вакыт ул тђэсирлђнеп китеп, «карале, автор књргђн, ул ђйтмђсђ, мин књрмђс-белмђс идем», дип соклана икђн, димђк, «мин» њз бурычын оста итеп њти алган булып чыга.

 

Лекция

Тасвир чарасы буларак композиция, сюжет...

 «Ђдђбият белеме сњзлеге»ндђ очеркка билгелђмђдђ мондый гыйбарђ бар иде: «...очерк сюжеты катнашучы персонажларныћ кискен каршылыклары (конфликтлары) эченђ керми џђм аларны хђл итми. Очерк сюжетын тљзегђн вакыйгалар юлдагы очрашулардан, очраклы сљйлђшњлђрдђн гыйбарђт...»[18]. Композиция, сюжет џђм башка барлык тышкы механизм элементлары очеркта да хаклы рђвештђ тасвирлауныћ ышанычлы, тђэсирле чаралары санала.

Џђрхђлдђ композиция, сюжет (ким дигђндђ, очеркныћ планы) материал туплау барышында, эчтђлекне формалаштырганда ук уйланыла, њзгђртелђ, камиллђштерелђ.

Башлауныћ татлы мђшђкате, азабы... Кире кайта-кайта куен дђфтђрен актару. Ќитмђс дип борчылып ќыелган материалныћ хђтта артып та каласын сизеп, куану. Шул љстђмђ материалларга бђйлђп, соћгы минутларда ђсђрнећ планын-тљзелешен тђгаенлђп бетерђсећ.

Беренче сњз. Башлам. Беренче ќљмлђлђр. Књп очракта аны кабат-кабат њзгђртеп язасыћ. Бу — укучыны «бљтереп алып кереп китеп булмас», дип куркудан. Монда кићђш бирњ бик кыен. Џђркемнећ њз алымнары. «Сњз белђн башлама, фикер белђн башла», — ди В.Аграновский. Яћа фикер, кызыклы, бай фикер булсын. Монтель да бит: «Гђњдђгђ ябык кеше књп кием кияр, фикергђ фђкыйрь кеше аны сњз белђн књпертер», — дигђн.

Гомумђн, бу очеркка нинди тон аласыћ, башлам да шућа бђйле. Ић мљџиме, бертонлылык булмаска тиеш. Хђер, «тиеш» диюе генђ ќићел — шушы очеркка гына тиешле њз тоныћны эзлђп табу, књрђсен, иќат процессыныћ тљп бер љлешедер. Џђр журналистныћ њз тоны — монысы бђхђссез. Бер тђќрибђле журналистn тонны: њз темаћны ачуга њзенчђ килњ, ди; Икенчесе: њзећђ генђ хас анализ рђвеше, ди; Љченчесе: берђњ дђ куллана алмаган тасвирлау чаралары, ди.

Бу хакта минем дђ књп уйланганым бар: тон ул авторныћ шушы очеркта проблеманы чишњ юлын тоемларга этђргђн нечкђ бер ќеп, дияр идем. Мисалга, Рахмай Хисмђтуллинда ул эчке ризасызлык; гаделлек љчен тартышка омтылу. Гариф Ахуновта исбатларга омтылу, моныћ љчен њз чараларын књрсђтњдђн тарсынмау; Мљхђммђт Мђџдиевтђ — ќићелчђ кљлњ, тљрттерњ. Шђхсђн њзем очерк тонында укучыныћ аћына да, хисенђ дђ берьюлы тђэсир итњ максаты сизелергђ тиеш, дим, ягъни публицистлылык белђн ђдђбилек бердђйлеге табигате њзеннђн-њзе (кљчђнмичђ, ясалмалыкка юл куелмыйча) њрелеп баруы дип саныйм.

Тасвирлау чаралары турында уйлаганда ђдђбият теориясеннђн кайбер књренешлђрне искђ тљшереп китик:

Портретны, мђсђлђн, матур ђдђбият белгече образ тудыру чарасы итеп файдаланса, очеркчы аны характерныћ чын-чыннан тормышчан, нђкъ шушы проблеманы чишњ љчен тђћгђл килњен исбатлар љчен, аны ачыграк хђтердђ калдыру љчен сурђт чарасы буларак файдалана ала. Ни кызганыч, књп очракта безнећ характерларныћ портреты «озын буйлы», «кић жилкђле»,                      «хђрђкђтчђн» сыйфатларыннан ђллђни ерак китми. Ђ карашы нинди? Елмаюы? Борчылганда, сљенгђндђ, хђлиткеч мизгеллђрдђ ул нинди кыяфђттђ? Ым, ишарђларе нинди? Аныћ њз-њзен тотышы фикерлђвенђ, эш-фигыленђ туры килђме?

Очеркта характерныћ њтђ дђ шђхси њзенчђлеклђрен ачып биреп була. Мђсђлђн, аныћ сљйлђшњ, сљйлђњ алымы — аныћ холкыныћ ачкычы. Матур ђдђбияттђ бу нечкђлекне файдаланып бетереп тђ булмый — герой, ни ђйтсђћ дђ, типиклаштырылган, прототипныћ мљстђкыйль сызыклары барыбер тоныкланырга мђќбњр.

Ђ очерк характерыныћ тагын кемгђдер охшавы кирђкми дђ, мљмкин дђ тњгел. Џђрхђлдђ аныћ тавышы, сњзлђре барыбер башкаларныкыннан аерылмыйча булмас. Телефоннан сљйлђњ тавышыннан якын кешећнећ йљзен-хасиятен књз алдына шундук китереп бастырган кебек, укучы да яраткан характеры-героеныћ да йљзен-кыяфђтен књз алдына китерђ алырлык булсын.

Очеркта пейзаж да — кљчле тђэсир чарасы. Књп очракта безнећ проблемалар табигать кыенлыклары белђн да аерылгысыз бђйле. Аннары, кеше-характер њзе дђ табигать баласы, аныћ эче-тышы дигђндђй, табигать хђллђренђ, ел фасылларына карап та њзгђрђ. Пейзажны кеше психологиясе белђн тыгыз бђйли белеп, очеркчы характерны сурђтлђњ љчен стандарт булмаган, тапталмаган пейзаж элементларын таба ала.

Ђлбђттђ, сњз югында сњз булсын дип, «кызарып кояш чыкты», «каурый болытлар», «чык ќемелди»лђр белђн чуарланган документаль ђсђрлђр укучыныћ ышанычын гына югалта. Ђлбђттђ, пейзаж — њзмаксат тњгел. Монда да ул документальлекне кљчђйтњ, фактныћ чын мђгънђсендђ тасвир чарасы булуын тђэмин итњ љчен файдаланыла.

Ђдђбият теориясендђ лирик чигенеш дигђн категория дђ бар — «композицион-стилистик алым, ђсђрдђ сурђтлђнгђн вакыйгаларга, геройларга, књренешлђргђ, тормышка язучыныћ њз мљнђсђбђтен турыдан-туры белдергђн ђдђби љзек. Лирик чигенешлђр ђсђрнећ идея-тематик эчтђлеген, вакыйгаларга авторныћ позициясен аћларга, укучыларныћ фикерен баетуга ярдђм итђлђр...»[19]. Уйлый калсаћ, бу инде телђсђ кайсы тљр жанрга авторныћ турыдан-туры публицистик фикерлђве белђн керешње дигђнне аћлата. Бу чара очеркта да зур урын тота. Без аны публицистик чигенеш дип атыйбыз.

Автор вакыт-вакыт бњленеп, њзе сњз алып барган кешене яисђ факт, детальне ничек табуы турында укучы љчен яћа булган мђгълумат бирђ. Мондый чигенешлђр Ш.Рђкыйпов, Р.Мостафин очеркларында еш очрый. Кайбер мисалларны инде китергђн дђ идек.

Яисђ автор бђхђс барышында њзђккђ куелган мђсьђлђгђ карата шђхси њз фикерен яисђ оппонентыныћ карашын чагыштырыр љчен чигенеш ясап, бњтђннђрнекен бђян итђ.

Берђр књренешне бђян иткђндђ, чигенеш китереп, хыялга бирелеп алу, фараз кылу яисђ истђлек-хђтирђ рђвешендђ чигенеш ясаулар да очрый.

Ђле санап кителгђн књренешлђр теориядђ матур ђдђбият чиклђрендђ каралса да, асылында алар, беренче чиратта, публицистлылыкка ирешњ чаралары да. Аларны куллану љлкђсе ђдђбият тљрлђре арасында џич тђ чиклђнмђгђн. Кай тљре ђдђби (образлы) фикерлђњгђ књбрђк хезмђт итсђ, кайсысы публицистикага «тугрырак».

Алар арасында ђле ассоциация дигђн књренеш тђ бар. Ягъни чагыштыру. Аны, гадђттђ, тел књренешлђре белђн бер рђттђ куялар (Кара: «Ђдђбият белеме сњзлеге», 208 бит). Гђрчђ чагыштыру ић ђњвђле ул публицистлылык чарасы, дљресрђге, публицистик тасвирлау чарасы. Проблеманыћ чишелешен ачу, яхшырак тљшендерњ, књрсђтеп-сњрђтлђп бирњ љчен.

Очеркта чагыштыру, матур ђдђбияттђге кебек образлы сурђт барлыкка китереп, хискђ тђэсир итњ белђн бергђ, идея-тематик эчтђлеген ачыкларга, проблема чишелеше юлларын, аны чишкђн характерныћ тљп сыйфатларын тљгђлрђк књзалларга хезмђт итђ. «Ата-бабадан килгђн гадђт бар: кыш ќиттеме, олы юл буйлап маяклар тезеп чыгалар: юлаучыга ућай булсын, буранда адашмасын. Гарасат чыгып, менђ дигђн юлны да књмеп китђ ала бит. Тормышта да шулай. Дљрес юнђлеш алу, олы юлга чыгу — эшнећ яртысы гына. Ић ђџђмиятлесе, аны читкђ тайпылмыйча дђвам иттерњ... Тљнге юл тагын да манзаралы. Ђйтерсен лђ, Чаллы буйлап ут елгасы ага, машиналар, машиналар. Бу кљчле агымда Сљббух Хафизов егетлђре машиналарыныћ да мотор тавышы тигез ишетелђ. КамАЗ — алар љчен олы юлныћ маягы» (М.Ђмирханов. «Хђрђкђттђ–бђрђкђт»).

Ђлеге мисалларда иќтимагый, сђяси џђм социаль ђџђмиятле факт, вакыйгаларныћ, иќтимагый мљнђсђбђтлђрнећ, књренешлђрнећ дђ кић, эпик планда чагыштырылуын књрдек. Автор шулар ярдђмендђ публицистик образлылыкка, ягъни микрообразлылыкка ирешђ.

Хђер, чагыштыру ул, чыннан да, ђдђби тасвирлауга, анда да тел бизђклђњ чаралары белђн тасвирлауга якынрактыр. Без инде шул тљр чараларга якыная барабыз шикелле.

 

Матур ђдђбияттђ образ тудыруга тљрледђн-тљрле сурђтлђњ-сынландыру-гђњдђлђндерњ чаралары, тљрледђн-тљрле књчерелмђ мђгънђле сњз, гыйбарђлђр белђн (эпитет, фразеологизм, чагыштыру, метафора џ.б.), синтаксик фигуралар, тасвирлы сурђт-чигенешлђр, пейзаж, портрет џђм башка књренешлђр белђн, сюжет-композиция џђм аларнын элементлары белђн џђм да башка књп санлы чаралар белђн ирешелђ икђн, болар барысы да микрообраз тудыру љчен дђ чара булып тора.

Яшь очеркистлар, бер яктан, ђсђрен «ђдђби» итђргђ тырышып, ђлеге «ялтыравыклар» белђн мавыкса, икенче яктан, ђдђбилеккђ ташлануда гаепланњдђн љркеп, урынлы, кирђкле микрообразлар белђн дђ эш итђргђ љйрђнми кала.

Мђсьђлђ, чыннан да, гади генђ тњгел, ќићел генђ хђл ителми. Катлаулылык, ђлеге да баягы шул, очеркныћ њзђге ике булуында џђм аларныћ џич тђ формаль аерым булмаганлыгында гына да тњгел, ђ ђдђбилекнећ џђм публицистлылыкныћ бик књп чаралар белђн, дљресрђге, тљрле чаралар системасы белђн эш итњендђ.

Тел-стиль чаралары белђн тасвирлау

Очеркныћ ике њзђклек сыйфаты, тел чараларында чагыла.

Аћга тђэсир итњче тљп сњз катламы (даими лексик катлам) башлыча: 1) конкрет-номинатив атамалардан (кеше, предмет, урын, књренеш, вакыйга џ.б. исемнђре), сан, дата џђм башка тљгђл-конкрет мђгълњмат белдерњче сњз, символ, тамга, цифр џ.б., 2) терминнардан џђм 3) газетизмнардан тора.

Бу тљр лексиканы очеркта куллану њзенчђлеге, башлыча, ике: а) алар, кагыйдђ буларак, факт, деталь кебек документаль, фактик тљшенчђ белдерђ, ђ бу тљр тљшенчђлђрнећ књпчелеге очеркта, башка газет жанрларыннан аермалы буларак, гомумилђштерњ кљченђ ия; ђ бу берђмлеклђрдђн дђ, вакытлы лексик берђмлеклђр, ягъни тел бизђклђњ чаралары кебек њк, тасвирлау сђлђтенђ џђм кљченђ дђ ия булу сорала.

Аларныћ документальлек (чын хакыйкать), актуальлек, оперативлык хисе яћалык хисе белђн бергђ њрелеп бара. Конкрет-номинатив берђмлеклђрнећ књпчелеге бит яћа термин, атама, неологизм тђшкил итђ. Укучыда яћалык тойгысы шулардан туа да. Алар, беренчедђн, љстђмђ информация чыганагы булса, икенчедђн, њзе белђн яћалыкны кабул итњ, яћалык белђн баеганга горурлык хисе дђ алып килђ. Џђр яћа тљшенчђ њзенђ књрђ кечкенђ генђ дљньяны ачып ќибђрњгђ тић лђбаса:

 «Кљндезге унике. Баш конвейерныћ корыч тасмасы буйлап беренче номерлы «КамАЗ» килђ... Књп тђ тњгел њтмђде, «КамАЗ» машиналарын Мђскђњгђ, Кызыл мђйданга, съезд делегатларына књрсђтергђ алып киттелђр...».

Документальлек тљрле рђсми фђрман, беркетмђ, йљклђмђ, килешњ кебек документлардан љзеклђр, шђхси яисђ књмђк хатлар, цитатлар белђн дђ кљчђйтелђ.

Шулай да очеркта даими лексик берђмлеклђрне, аеруча газетизмнарны урынсыз, чамасыз куллану тискђре тђэсир ясый:

«Гаилђдђ тыныч, тату атмосфера хакимлек итђ — балалар бер-берсенђ ягымлы тел белђн эндђшђлђр...».

Кайвакыт автор бу газетизмныћ ђсђр йђ контекст агышына,
аџђненђ туры килеп бетмђвен сизђ, ђмма эзлђнми, нђкъ кирђкле сњз таба алмый, аћлатмалар белђн булса да «эткђлђп», штамплар кертђ: «Киез итек фабрикасы да бњген, кем ђйтмешли, њзенећ икенче яшьлеген кичерђ».

Конкрет-номинатив атама-исемнђрдђн, термин, неологизм, саннардан яћалык хисеннђн кала, тљгђллекне, њтђ дђ конкретлыкны сизеп канђгатьлек алу хисе дђ барлыкка килђ. Бу да тасвирлауныћ њзенђ књрђ бер тљсмере.

Тик моћа ђле књпчелек очеркчы ирешеп бетђ алмый. Ђгђр берђр сњз, аеруча ић тљгђл берђмлек дип књнегелгђн термин, текстны уку барышында шундук аћлашылмый икђн, бу кимчелек янђ бер-ике тапкыр кабатлана икђн, укучыныћ гайрђте чигђ, очеркны азагынача укып чыгарга аныћ тњземлеге ќитмђячђк. Менђ кул астында яткан очерклардан берничђ генђ мисал:

«Ишек алдында такта чистарткан тавыш ишетелде...». Тактаны нишлђтђлђр? дип уйлыйсыћ: юалармы, сљртђлђрме? Нђрсђ белђн, ничек? «Техникага кљйлђнгђн такта чистарту механизмы тигез ритм белђн эшли...», — ди текст. Юк икђн, ниндидер механизм икђн. Нишлђтђ соћ ул тактаны, ничек чистарта? Менђ бит књпме сорау. Янђ бераз укыгач кына аћлашыла: тактаны механизм белђн ышкылыйлар икђн.

Аћлашылмау љстенђ ђле ясалмалык хисе дђ китереп чыгара, ђ ясалмалык – ул документальлек-тљгђллекнећ дошманы. Ић аянычы, ясалмалык очраклары документальлекнећ нигезен тђшкил итђргђ тиешле чара — персонажлар сљйлђмендђ дђ књренђ: « — Егетлђрем тырышлар, — ди Габделбђр абый, — ић мљџиме техниканы џђм њз эшлђрен яраталар. Шућа књрђ кљнлек норманы даими рђвештђ 130-140 процентка њтђп барабыз»; «Биш баламны да шушында тудырдым, шушында њстердем, — ди Вђрђкыя апа...».

Даими лексик берђмлеклђр белђн эш иткђндђ янђ бер гомуми кимчелек ул — књпсњзлелек. Фикер тыгызлыгы, кыскалык та бит њзенђ књрђ тасвирлау чарасы. Моћа, шљкер, ућай мисаллар да ќитђрлек. Мђрди Рафиков очеркыннан бер љзек: «Герой ана гаилђсенђ кљн саен берничђ хат килђ. Оланнардан, кияњ џђм киленнђрдђн. Рђйсђ бњген килгђн бер хат алып бирђ. Ђмир ќибђргђн. Болай башлана: «Сезки минем љчен якын булган ђти белђн ђнигђ, братым Шђњкђткђ џђм сећеллђргђ кайнар солдат сђламнђрен ќибђрђм...». Ќылы язган. Фоторђсеме бар. Десантчы. Гвардия значогын таккан. Горур утыра, батыр карый.

Лекция

Нђрсђ соћ ул эссе?

Совет чоры ђдђбият теориясе белешмђлђрендђ менђ мондый мђгълњматка юлыгабыз. Эссе (французча еssаi) — омтылу, сынап карау, тђќрибђ, очерк) — аерым (хосусый) бер темага, аћа карата шђхси фикер џђмхислђр белђн язылган, књлђме ђллђни зур булмаган, композициясе дђ ирекле булган проза ђсђре. Шђхсилђндерњ тенденциясе кљчле булганда телђсђ кайсы жанр (матур ђдђбиятта гына тњгел), тљрле юнђлешле аргументлар џђм терминнарны ќђлеп итеп, фђлсђфи, тарихи-биографик, публицис­тик, ђдђби-тђнкыйди, беллитристик эчтђлекле була ала.

Хђтта ќитди фђнни, фђнни-популяр, иќтимагый-сђяси эчтђлекле булганда да эссе стиле њзенећ шђхси образлы-сурђтле, канатлы-афористик чаралары белђн, сљйлђњ сљйлђменђ тартым булуы, ягъни шђхси­лекне (субъективлык џђм индивидуальлекне) ачык књрсђтђ торган чара­лары белђн аерылып тора,

Инглизчђ еssai (эссе) жанр мђгънђсендђ булмыйча, ђ сњз мђгънђ­сендђ (тикшерњ, сынапкарау, эзлђнњ, очерк) ђдђби џђм фђлсђфи ђсђрлђрне билгелђњ љчен дђ кулланылган.

Мљстђкыйль ђдђби жанр булып эссе Мишель де Монтень иќатына нигезлђнеп кереп китђ. Аныћ «Тђќрибђлђр» дигђн хезмђте теологиягђ, догматизм џђм кадимчелеккђ каршы юнђлтелђ, кешене ић кыйммђтле хђзинђ дип карый, шуны исбатлар љчен њзенећ чын асылын-портретын ачып бирђ.

Аныћ «Тђќрибђлђренђ» бђя биреп, Ф. Бэкон эссе књренешенећ перспективалы булуын билгели, «сњзе яћа булса да асылы борынгы», ди. Чыннан да, теманы эссе юнђлешендђ ачуныћ џђм эссе стиленећ башлангычы борынгы фђлсђфђче, риторик Платон диалогларында ук очрый икђн.Гомумђн дђ, бу сыйфат, — беренче планга авторныћ њз шђхесе куелганда, — аныћ њзен књрсђтњ, тасвирлау љчен њзенчђлекле анализ, тасвир чаралары, шђхси тавыш, интонация џ.б. рђвешендђ љстенлек ала.

Аннары, эссе жанрына Дж. Донныћ вђгазь-проповедьлары карый дилђр.

Франциядђ классизм каноннары њтђ кљчле булганга, эссе бик ирекле рђвештђ њзлђшеп китђ алмый. Шулай да шђхси њзенчђлеге аерылып торган ђсђрлђр, мђсђлђн, Н.Мальбрантныћ фђлсђфи-рухани медитациялђре, фђнни-популяр эссеистикага нигез салучы Б.Фонтельнећ ђсђрлђре шушы жанрда таныла.

   Үз фикерен белдергђн шагыйрь А.Коули, «Эссе рђвешендђ кайбер фикерлђр» дигђн китабы аркасында Англия эссесыныћ «атасы» булып китђ.

   Ђ Дж.Драйден ђдђби-тђнкыйди эссеныћ инглиз вариантына нигез сала. Анда ул кызыксынучан, шул ук вакытта њзеннђн соћгы карар чыгаруга дђгъва итми торган укучы фикерлђрен белдерергђ омтыла.

   18 нче гасырда эссе Франция џђм Англия журналистикасыныћ тљп жанрларныћ берсенђ ђверелеп китђ. «Татлер», «Спектейтор» дигђн журналлар бљтен саннарын шушы жанрда баса торган булган. Телђсђ нинди фђлсђфи, сђяси, ђдђби темага укучы белђн ирекле, табигый ђћгђмђ рђвеше гадђткђ кереп киткђн. Бу алымны Франция мђгърифђтче-энциклопедистлары да кић кулланган. Вольтерныћ инглизчђ ирек, алгарыш, дин иреге мисалларын пропагандалаучы «Инглиз миллђте турында хатлар»ы да эссе сериясеннђн тора.

   19 нчы гасыр Англия-Америка эссеистикасыныћ чђчђк аткан чоры. Эссеныћ асылына ђле Монтель салган тљп њзенчђлек — скептицизм, береккђн традициялђрне бђхђскђ, полемикага алу алымы телђсђ нинди фикергђ каршы матбугатта кампания башлап ќибђрњ љчен таяныч булып китђ. Ић књренекле эссечылар ђдђби-тђнкыйть љлкђсендђ дан казана. Америкада фђлсђфи эссе кић колач ала. Немец, француз ђдђбияты џђм мђдђниятендђ дђ жанр њз эзен калдыра. Биредђ эссечыларны санап кына китњ ђллђни бирмђс, џђркайсын, џђр юнђлешне анализларга, њзебезгђ кирђкле нђтиќђлђр чыгарырга кирђк. Монысы — килђчђк эше.

   20 нче гасырда эссеистика Англиянећ классик жанрлар рђтендђ кала бирђ. Г.К. Частертон яхшы мђгълњм. Ул массакњлђм укучыга мљрђќђгать итњ, аныћ игътибарын ќђлеп итњ остасына ђверелђ.

   Классик эссе њзенећ тарихи яшђеш чиклђреннђн дђ чыгып китђ — испан философы џђм ќђмђгать эшлеклесе Х.Ортега—и—Гасет та књренекле эссечыга ђверелђ.

   Урыс џђм совет ђдђбиятына карата исђ ђлеге энциклопедиялђр болай ди: урыс џђм совет ђдђбиятына эссе жанры хас тњгел. Шулай да эссе стиле њрнђклђрен А.С.Пушкинныћ «Пушествие из Москвы в Петербург», А.И. Герценныћ «С того берега», Ф.М. Достоевскийныћ «Дневник писателя» ђсђрлђрендђ табарга була. 19 нчы џђм 20 нче гасыр чиклђрендђ кайбер язучы џђм философлар — Л.Шестов, В.Розанов, - эссе жанрында эшли башлый. Ђ совет чорында А.Луначарский, И.Эренбург, Ю.Олеша, Б.Пастернак, М.Цветаева, К.Паустовский мљрђќђгать итђлђр.

   Шунысы игътибарга лаек, эссе турындагы энциклопедик белешмђ-сњзлеклђрдђ урыс-совет ђдђбиятында эссе жанры телгђ алынган бер генђ дђ теоретик хезмђт књрсђтелмђгђн. Ничек књрсђтелсен, булмагач. Булуы мљмкин дђ тњгел — тоталитар режим хљкем сљргђн партия-совет системасында, бер генђ яклы идеологиядђ шђхси фикер, тђќрибђ чагылган жанр, ђсђрлђр ничек танылсын ди!

   Бу хђл татар эссесына да тулысынча карый. Менђ књренекле эссечы Рафаэль Сибат фикере: «Татар эссесыныћ бњгенге кљнне фђнни-теоретик нигезе юк дип саныйм, чљнки бу жанр бездђ бик аз, хђтта бик начар љйрђнелгђн. Никме? Сђбђплђре:

- Совет чорында бу жанрга кагылырга телђњчелђрне бер кулныћ биш бармагы белђн санап буладыр – кая инде ул берпартиячел догматлар чорында эссе кебек бик тђ эссе жанрга кагылу – пешњећ бар!

- хђтта эссе язарга дип тырышкан-маташкан авторлар да ђлеге жанрныћ њзенчђлеклђрен, аћа гына хас якларын, нечкђлеклђрен вђ асылын тойдылар микђн? Эссе аерым бер ђдђби зђвык сорый бит ул!

- бездђ бу жанр љстендђ эшлђњче махсус галимнђр юк, йђ бик-бик аз дђрђќђдђ.

   Татар укучысы књћеленђ ирек-иркенлек хислђре, горурлык-азатлык уйлары, милли њзаћ, њз дђњлђтчелегенђ омтылу, ахыр килеп, аћа ирешњ омтылышлары џђм мотивлары саласыћ килђ икђн, монда эссе — ић њтемле, ић ышанычлы, ић дулкынландыргыч ђдђби форма. Ул Ирекле, Кыска, Сугышчан жанр, язар љчен књп књлђм сорамый...»[i].

Соћгы энциклопедик сњзлектђ «эссе»га караган мђкалђдђ ђсђрнећ автор карашын њтђ индивидуаль, кычкырып торган, басым ясалган њзенчђлекле булуы, хђтта парадоксаль язылуы, телдђн сљйлђњ алымы­на корылуы ассызыклап ђйтелђ.

Њзебездђ нилђр бар?

Менђ њзебезнећ ђдђби-мђдђни нђзариятебездђге билгелђмђлђрнећ берсе: «Эссе (латинча «њлчђп карау» дигђн мђгънђдђ) — инглиз џђм француз теленђ очерк, мђкалђ мђгънђсендђрђк тђрќемђ ителђ. Ђ гомумђн, эссе ул тђнкыйть жанры, нинди дђ булса проблеманы ирекле хђлдђ тасвирлый. Эссе авторы њзе сайлап алган нинди дђ булса ђдђби, эстетик, фђлсђфи џђм башка тљр проблемаларны анализлый.

Хђзерге ђдђбият белемендђ эссе — ул фђлсђфи-теоретик уйланулар, эзлђнњлђр белђн сугарылган очерк яки мђкалђ».[ii]

Књренде ки, бњгенге ђдђбият теориясендђ эссе сњзе ул «очерк» џђм «мђкалђ» терминнары белђн синоним йљри торган тљшенчђ генђ икђн. Димђк, аныћ матур ђдђбияткђ бљтенлђй дђ кагылышы юк, ул — журналистика жанрына кагылган гадђти, анда да икенчел — синоним сњз генђ икђн.

Болай булгач, журналистика теориясенђ мљрђќђгать итђргђ кала инде. Аллага шљкер, хет татар журналистика теориясе аны тибђрми, ђ бђлки њзенеке дип саный икђн ђле. «Русча-татарча журналистика терминнары сњзлеге»ндђ «эссе» термины теркђлгђн - «нинди дђ булса вакыйганы сурђтлђњдђ авторныћ шђхси фикере, њз бђясен калку итеп куллануы»[iii], диелгђн.

Эссены теориягђ, — мљстђкыйль жанр итеп књз алдына китереп, исемен дђ шулай атап, — беренче тапкыр Гази Кашшаф кертте.

Мђгълњм ки, Гази Кашшаф — ић башта матур ђдђбият нђзариясе, беренче чиратта, драматургия љлкђсе белгече. Шул ук вакытта ул публицистиканыћ, журналистиканыћ да эчен-тышын дигђндђй, ягъни њзенећ язучылыкта џђм дђ бу фђннђрне югары уку йортында укыту тђќрибђсендђ «теше тљшкђн» галим. Шућа књрђ дђ аныћ эссе жанрын кайсы иќат љлкђсенђ каравын књзаллавы бик ђџђмиятле.

Аныћча, эссе публицистикага, аныћ да очеркистика тармагына карый. Эссе турындагы беренче фикере нђкъ менђ «Очерк в газетах Татарии» дигђн язмасында теркђлње очраклы тњгелдер.

Биредђ ул Татарстанда очерк жанрыныћ тарихи њсешенђ књзђтњ ясап, сугыштан соћгы 60-70 нче елларда жанрныћ хђле, књренекле очеркчыларныћ, беренче чиратта, татар язучыларныћ очеркларына анализ ясаганнан соћ болай ди: Соћгы елларда газетта очерк жанрлары тљрлелђнде. Эссе да књренђ башлады. Тик ђле журналистика фђне аныћ турында бик аз яза.

Эссе энциклопедиядђ болай билгелђнђ: «тђнкыйть џђм публицистика жанры; мђгълњм бер ђдђби, фђлсђфи, ђхлакый, социаль мђсьђлђне (проблеманы) ирекле рђвештђ, њзенчђ аћлату, бђялђњ. Гадђттђ, бу мђсьђлђне системалы фђнни аћлатуга каршы куела (БСЭ, 2-е изд., т.49, с.186-187).

Минемчђ, эссе — ул очерк тљрлђренећ берсе. Анда мђгълњм бер темага ирекле ђћгђмђ алып барыла.

Гази Кашшафныћ билгелђмђсеннђн менђ мондый нђтиќђ берегеп кала:

- эссе — ул публицистика, журналистика љлкђсе;

- ул очерк юнђлеше. Шул ук вакытта мљстђкыйль жанр;

- аныћ белђн ђдђби тђнкыйть, ђдђбият нђзариясе дђ кызыксына, ул шуларга да керешђ. Чљнки очерк (димђк, эссе да) ђдђби-публицистик жанр — џђм ђдђби, џђм публицистик њзђкле жанр;

- эссе тљрле темалы. Шул исђптђн бездђ ђхлакый, фђлсђфи, мђдђни, икътыйсадый џђм ђдђби-тђнкыйди юнђлешлђре билгеле.

Эссеныћ асылы, тљзелеше ике њзђкле — ђдђби џђм публицистик ќђпле булган кебек, аныћ тарихи башлангычы, чыганакларын ике чишмђдђн — ђдђбияттан џђм публицистикадан эзлђргђ, анда да ђле Кљнбатыштан џђм Кљнчыгыштан барларга кирђктер. Татар эссеистикасы њз ќирлегендђ бљрелђнеп, Кљнчыгыш џђм Кљнбатыш эссеистикалары йогынтысында њсеш алган жанр ул.

Кљнбатыш эссесын без инде берникадђр књзаллаган идек. Кљнчыгыш эссесы џђм аныћ татар эссесы њсешенђ тђэсире — њзе бер зур тема. Бик кыска гына ђйткђндђ, ансыз татар эссесы тарихын књз алдына китереп булмыйдыр. Ђйтик, Кљнбатыш эссесы тарихчыларын да эссе жанрына Кљнчыгыш эссечылары Хань Юя (Кытай, 8-9нчы гасыр), Камо Темэя (Япония, 13нче гасыр) иќатларыныћ тђэсирен таныйлар. Безгђ исђ гарђп, фарсы, тљрек ђдип, фђлсђфђче, журналистларныћ йогынтысы барсыныкыннан да кљчлерђк булган.

Эссе жанрыныћ башлангыч њрнђклђре, гомумђн дђ, сђяхђтнамђлђрдер. Аерым алганда, гарђп сђяхђтчелђренећ борыћгы язмалары да татар эссесыныћ нигез «ђлиф»лђреннђн берседер. Бу ќђџђттђн без Ђхмђт ибне Фазланныћ Идел буе болгарларына сђяхђтнамђсенкабат љйрђнеп чыктык. Бу ђсђр тарихи караштан ифрат бай мђгълњматлы булуы љстенђ жанр тљре буларак та игътибарга алынырлык, књрербез, алга таба шактый колачлы њсеш алган татар сђяхђтнамђсе жанрына да аныћ тђэсире кљчле булган.

Сђяхђтнамђ ул, нђкъ менђ эссе жанры талђп иткђнчђ, автор шђхесенећ ђсђрдђ њзенчђлекле чагылуына ирешергђ тиеш. Моћа ул беренче чиратта чагыштырулары белђн ирешђ. Ђхмђт Фазлан язмалары мђгълњматка бик бай, дидек. Мондый хискђ без аныћ нђкъ менђ чагыштыруларга оста булуы сђбђпле ирешђбез.

Биредђ ике тљрле чагыштыру књзђтелђ. Беренчедђн, сђяхђтче њзе тасвирлый торган яћа мђмлђкђтне, тљбђкне, андагы хђллђрне, хђтта гади генђ ђйбер-сђйберне дђ бик игътибар белђн, беренче тапкыр књргђндђге кебек, књзђтеп, ни књрђ шуны дљрес итеп бђян итђ. Ул моћарчы њз илендђ књргђне-ишеткђне белђн, њзе дђ чагыштырам дип уйламыйча эшли.

Татар ђдђбияты џђм журналистика тарихына килсђк, эссе жанрыныћ Кљнбатышча аћлау талђплђренђ туры килерлек рђвешенђ, њрнђклђренђ, џичшиксез, юлыгырбыз. Беренче чиратта, бездђ дђ сђяхђтнамђлђр чишмђ башы санала ала. Ђйтик, Заџир (Мљхђммђтзаџир) Бигиевнећ (1870-1902) «Мавараэннђџердђ сђяхђт» ђсђре (Елгааръягында сђяхђт). 1893 елда Бигиев Тљркстан якларында сђяхђт итђ. Башта Ростовтан пароход белђн Калачка менђ, аннары тимерюлда Царицынга, аннары «М.Лермонтов» пароходында Астраханьга џђм Каспийны кичеп — Тљркстанга килеп ќитђ.

Ђсђрнећ буеннан буена њзе књргђн юлыккан књренеш, шђхеслђргђ авторныћ шђхсђн, тљпле фикере булуы ярылып ята.

З.Бигиев сђяхђт вакытында юлда очраган барлык књренешлђргђ — пристань џђм станцаларга, елга џђм дићгезлђргђ, авыл џђм шђџђрлђргђ, шулай ук ул тирђлђрдђ яшђњче халыклар тормышына игътибар итђ, аларныћ тарихи џђм экономик хђллђре белђн кызыксынып, тикшереп бара.

Ђйе, нђкъ менђ тикшереп, ягъни анализлап, њз фикере, иќтимагый гомумилђштерелгђн фикер белђн чагыштырып бара. Алай гына да тњгел, ђйтик, њзе књргђн Бохара мђдрђсђлђрендђге тђртипсезлеклђрне, схоластикага ябышып ятучы надан руханиларны рђхимсез тђнкыйть итђ. (Мљхђммђт Гайнуллин. Татар ђдиплђре. Казан: Татар кит. нђшр., 1978, 30 бит).

 

Фатих Кђрими дђ татар эссеистикасы нигезен салучыларныћ берсе џђм ић књренеклелђреннђн дип саналырга хаклыдыр. «Аныћ «Вакыт» газетында басылган мђшџњр «Балкан мђктњплђре» - татар журналистикасыныћ, џичшиксез, энќесе», ди академик Индус Таџиров....

Язу алымына килгђндђ Ф. Кђримидђ эссеист чалымнарын тоемларга була, ђйтик, кадимчелђрне, гомумђн, искелеккђ ябышып ятучы реакцион карашлы кешелђрне тђнкыйтьлђгђндђ ул њзенђ хас ирония џђм сатира алымын кић куллана. Кыскасы, ђдђбиятыбыз џђм журналистикабыз хђзинђсендђ эссе жанры њрнђклђрен дђ таба алабыз. Љйрђнергђ генђ кирђк. Бу максатта мђктђп программаларына, эссе жанрын љйрђнњне дђ кертеп, Габдулла Тукай («Исемдђ калганнар»), Галимќан Ибраџимов («Дошманнар арасында дњрт ай»), Фатих Сђйфи-Казанлы, Гомђр Толымбай, Ибраџим Гази, Мирсђй Ђмир, Афзал Шамов џђм башка ђдип-публицистларыбызныћ эссе тљрендђге ђсђрлђрен тђкъдим итмђњ дђ урынлы булыр иде.

Шул ук вакытта безнећ мђдђният, публицистика тарихында эссе жанрыныћ башлангычы саналырга хаклы янђ бер юнђлеш – фђнни-популяр, ђдђби тђнкыйть кыйблалы ђсђрлђр дђ аз тњгел. Шиџабетдин Мђрќанинећ ике томлык «Мљстафадел-ђхбар фи ђхвали Казан вђ Болгар» (Казан џђм Болгар хђллђре турындагы файдаланылган хђбђрлђр) китабында Идел буе татарлары тормышы белђн бђйлђнгђн аерым кешелђр, шулар арасында галимнђр, язучылар хакында сњз алып бара.

Борынгы ђдђбият ядкарьлђре – Кол Галинећ «Кыйссаи Йосыф»ы, Мђхмњт бине Галинећ «Нђџќел-фђрадис»е, «Кисекбаш китабы», «Нђсихђт ђссалихин»нары турында, эчтђлек џђм тел хасиятлђреннђн чыгып, татарларга нисбђтен сљйлђп уза. Ђдђбиятта алтын баганалар – Кол Гали, Г.Утыз Имђни, Г. Курсави џђм башкалар да китапларда њзенђ лаек урын алган.

Ризаэтдин Фђхретдиннећ, Каюм Насыйринећ да ђдђбиятыбыз, мђдђниятыбыз тарихына, ана телебез мђсьђлђлђренђ караган фђнни-популяр ђсђрлђре дђ эссе жанрыныћ башлангычы дип саналырга хаклыдыр.

 

 

9 лекция

Бњгенге татар эссесы: исеме, ќисеме, тљрлђре

Жанр буларак эссе тљшенчђсе, ђйткђнебезчђ, егерменче гасырныћ сиксђненче елларында татар язучылар, публицистларыныћ да сљйлђмендђ кулланышка кереп китте. Туксанынчы еллар башында матбугатта жанр атамасы буларак куела башлады. Ялгышмасам, беренчелђрдђн булып бу тамга Лирон Хђмидуллинныћ «Офыктагы рђшђлђр» (К.У., 1991, №2, 121-125 бит), Ќђмит Рђхимовныћ «Эскерттђге энђ» (К.У., 1995, №1, 115-137 бит), Зљлфђтнећ «Чытырманда былбыл сайрый...» (Ике урман арасы: эссе, шигырьлђр, ќырлар, поэмалар – Казан: Тат.кит. нђшр., 1995), Равил Вђлиев, Рахмай Хисмђтуллин, Рафаэль Мостафин џђм башка язучы, журналистларныћ язмаларына куелды.

Бу елларда шулай ук эссе дип куелмыйча, шул ук вакытта эссе жанрына тулысынча ќавап биргђн яисђ аныћ тљп чалымнарына ия булган ђсђрлђр дђ дљнья књрде. Мђсђлђн, Гомђр Бђшировныћ «Гыйбрђт» (К.У., 1991, №1, 134-150 бит), Мљхђммђт Мђџдиевнећ «Шиџап солдат» (К.У., 1991, №1, 112-120 бит), Ибраџим Нуруллин «Ђдип эзлђреннђн – Тљркиядђ» (К.У., 1991, №3, 133-146 бит), Кояш Тимбикованыћ «Сђхнђдђ – йолдыз» (К.У., 1991, №3, 170-175 бит), Ђмирхан Еникинећ «Кем ќаваплы» (К.У., 1991, №4, 131-142 бит), Миргазыян Юнысныћ «Шђфкать кыйбласы» (К.У., 1992, №1, 115-122 бит), Радик Сибђгатевнећ «Башкортстан татарлары џђм аларныћ теле» (К.У., 1992, №1, 129-146 бит), Фђњзия Бђйрђмованыћ «Тђгђри китте йомгагым» (К.У., 1998, №9,10) џђм башка ђдип, журналистларныћ ђсђрлђре.

Њзлђрен эссечы дип санарга ќљрьђт иткђн язучы, публицист, журналистларыбыз тагын менђ нинди язмаларны шушы жанрга туры килђ дип саный: Радик Фђизов - Р.Гаташ, Р.Сибат, И.Низамов ђсђрлђрен, Ра­фаэль Сибат - Г.Ахунов, А.Гыйлђќев, Т.Галиуллин џ.б. ђсђрлђрен, Шамил Рђкыйпов – А.Хђлим, М.Гђрђй, М. Ђхмђтќанов, Р.Зђйдулла џ.б. ђсђрлђрен.

Мондый язмаларга жанр буларак тљрле исемнђр куелган. «Казан ут­ларында» алар «Публицистика» рубрикасында, «Мђдђни ќомга»да «Мин ђйттем», «Ватаным Татарстанда» «Ќан авазы», «Шђџри Казан»да  «Публицист сњзе» џђм башка рубрика, баш исемнђре астында урнаштырыла.

Эссе турында безнећ анкетага ќавабында Рафаэль Сибат бу жанрныћ «эссе-мђкалђ», «эссе-хикђя», «эссе-повесть», «эссе-роман», «уйла­нулар» дип тђ аталуы ихтимал, ди. Шамил Рђкыйпов исђ: «Њзем язганнарныћ шактыен нђсер яки очерк дип тђ тамгалый килдем», ди.

 

Эсседа башка жанрлар чалымнары бар: корреспонденциянећ фактлар белђн эш итње, аларны анализлап нђтиќђ чыгаруы, фельетонныћ иќтимагый кимчелекне ачып, аны кљлке-сатира белђн, њз калђме, алымнары белђн тасвирлавы, очеркныћ проблеманы куеп, аныћ чишелешен шђхси ђдиплек, публицистик алым, чаралар белђн тасвирлауга омтылуы).

 

Инде килеп, ђсђрлђренђ њз кулы белђн «эссе» дип билге салган авторларыбызныћ бу жанрга џђм аны тђгаенлђгђн жанр атамасына карата фикерлђренђ колак салыйк:

Радик Фђизов: «Эссе – ул калђм иясенећ нинди дђ булса вакыйгаларга џђм хђллђргђ шђхси карашын белдереп, њз књћелендђгесен ирекле тљстђ ђйтеп язуы. Иркенлђп, хикђялђњнећ бернинди кысаларын, кануннарын саклап, буйсынып тормыйча, дулкынланып, хислђнеп, књћелен тљбенђ кадђр бушатып язуы. Ђмма дђ лђкин бу – тђртипсез, буталчык, мђгънђсез язма тњгел. Џич тђ! Эссе язар өчен зур публицистик, эстетик, юмористик џђм сатирик, логик књнекмђлђргђ ия булырга кирђк. Ќыеп кына ђйткђндђ, чын мђгънђсендђге талантка! Чљнки књћелдђ килеп туган уйлар џђм хислђр ташкынын билгеле бер тђртипкђ салып, укучы да аћларлык, ул да дулкынланырлык џђм хислђнерлек итеп ђйтеп бирђ белергђ кирђк бит».[iv]

Рафаэль Сибат: «Эссе француз сњзе «essai » дан алынган безнећчђ «тђќрибђ», «сызмалар» дигђнне белдерђ; шђхсђн њзем бу сњзлђрне «Тормыш–тђќрибђ џђм уку–белем нђтиќђсендђ туган язмалар вђ сызмалар» дип атыйм. Бу жанр фђлсђфи, эстетик, тђнкыйди, публицистик ђдђбияткђ карый џђм ул матур ђдђбияткђ хас нђрсђ. Мђсђлђн, юкмыни хикђя-эссе, повесть-эссе, хђтта роман-эсселар?! Эсселар књбрђк сљйлђм телендђ языла џђм без бђндђгез аларны «кђгазь аша сљйлђшњ» дип тђ атый.

Эсседа ић мљџиме: фикер иркенлеге, беркемнећ дђ башына килмђгђн, парадоксаль уйлар, нђрсђгђ карата њзећнећ индивидуаль позицияћ булу. Менђ шушы яктан шђхсђн њземђ гаќђп тђ ошый инде ул!!!

Эссе жанрына хас ић зур њзенчђлеклђрнећ берсе – мондый ђсђрлђрнећ автор дљньяны њз призмасы аша чагылдыра, кешелђргђ карата бђяне дђ, књбрђк њз књзаллавыннан чыгып бирђ, икенче тљрле ђйткђндђ, ул схоластик-догматик, партиячел, бигрђк тђ тар партиячел курс-линиялђргђ карап эш итми, ђ њз аћына, њз белеменђ, тђќрибђсенђ, дљньяны танып-белњенђ таяна, монда эссеистка тоем-хис, сизем-интуиция бик тђ ярдђм итђ. Гомумђн, эссеистика – бернинди дђ догма-постулатларга баш имђс Ирекле жанр ул! Шућамы эсседа автор бер дђ шиклђнмичђ, њз автопортретын да бирергђ кирђк ди икђн, ике дђ уйламыйча аны да књрсђтергђ мљмкин. Ђлеге дђ баягы Мишель Монтен кебек яисђ Ф.Достоевский сымак («Язучы кљндђлеге»). Публицистик мђкалђ, очерк яисђ истђлек-хатирђ жанрларыннан ул шуныћ белђн аерыла да. Хђер, истђлек-хатирђ язмалары њзлђре њк књпмедер дђрђќђдђ эссега якын, бу жанрныћ бер тљре бит.[v]

 

    Эссе ќанрыныћ тљп сыйфатлары

Эссеныћ асыл сыйфат-њзенчђлеклђре аныћ ђдђби-публицистик жанрларга каравы, анда да очерк тљркеменнђн булуына бђйле. Ић ђњвђл, ул документаль нигездђ туа, чын тормыштагы реаль факт, књренеш, вакыйгалар белђн эш итђ.

Аћа теманыћ, проблеманыћ чиклђнмђгђн булуы хас:. 1) фђлсђфи; милли њзаћныћ њсњенђ, милли бђйсезлек љчен кљрђшкђ, тљрле сђяси њзгђреш, борылышларга мљнђсђбђт мђсьђлђлђренђ карата иќтимагый гомумилђштерњлђргђ кадђр ќиткђн уйланулар. Мђсђлђн, Гомђр Бђширов, Ђмирхан Еники эсселары чор, заман њзгђрешлђре турында, миллђтнећ килђчђге турында борчулы фђлсђфђ;

2) иќтимагый яшђешнећ аерым љлкђлђренђ караган чыгышлар. Бу чорда ана теленђ мђнђсђбђт, Ислам динен кайтару, Россиядђ федера­лизм, тарихка дљрес караш, табигатьне саклау, дљрес ђхлак тђрбиясе џђм башка мђсьђлђлђр кљнњзђк темага ђверелгђн;

3) аерым књренекле шђхес турында уйланулар. Шул ќљмлђдђн автобиографик ђсђрлђр, аларда иќтимагый гомумилђштерњлђр;

4) аерым фђнни, џљнђри юнђлештђге эсселар. М.Зарипов, И. Хђйруллинаныћ нефть, нефть-химия мђсьђлђлђрен, Т.Ђйди, Х.Бђдретдиновныћ чит тљбђклђрдђге татарлар турында, Ш.Солтанныћ тарихыбыз турында язмалары, Г. Саттаровныћ татар топонимикасы, Р.Сибђгатовныћ Башкортстан татарлары теле турында чагышлары џ.б.

Һђр эсседа аныћ авторыныћ њз йљзе, њз «мине» аерылып торырга тиеш; бер-берсенђ охшаган эсселар була алмый. Бер авторныћ тљрле эсселары да бер-берсеннђн њзгђ булырга тиеш. Бу талђп эчтђлеккђ дђ, композициягђ џђм тасвирлау чараларына да кагыла.

«Эсседа авторныћ «мине» њзенчђлекле булырга тиеш. Бу – мђќбњри шарт. Ђмма ул репортаж «мине»еннђн, публицистик мђкалђ «мине»ннђн, истђлек-мемуар «мине»ннђн аерыла, ул очерк «мине» кебек њк иќтимагыйлыгыныћ кљчле булуы белђн тђэсирлерђк, шул ук вакытта эсседа бу «мин» башка бер генђ жанрда да булмаганча њтђ дђ шђхси.

Ђйтик, Фђнзаман Баттал бу хакта менђ болаерак фикер йљртђ: «Авторныћ ђдђбияттђ њзенђ генђ хас стиле џђм холкы да бар. Ђйтик, Миргазыян Юныс китаплары... ђкрен, ягъни ашыкмыйча укыганны ярата. Чљнки аларныћ язылу рђвеше шактый калђм иялђренђ хас булган «барды, салды, ђйтте, кайтты» кимђлендђ генђ тњгел. Аныћ ќљмлђсенђ вакыйганыћ дђвамы белђн бергђ фђлсђфи фикер дђ, моћ-сагыш џђм сљенеч-кљенеч хислђре дђ салынган булуы ихтимал! Тагын бер њзенчђлеге сизелеп тора: мавыктыргыч џђм маќаралы, йђ булмаса гыйбрђтле бу ђсђрлђр њз укучыларына планета гыйлемен дђ тамызып торалар...»[vi]

Мљхђммђт Мђџдиев тђ «шђхсилек»тђн «гомумилек»кђ ирешњ остасы. Бу аныћ «Шиџап солдат» (Шђйхи Маннур турында) язмасында тагын бер кат књренде. Бик тђ шђхси, икесенђ генђ билгеле, ике арада гына булган хђл, мљнђсђбђтлђр. Ђмма нђтиќђлђр гомуми проблемаларга килеп тљенлђнђ: Шђйхи Маннурдан - «язучы џђм шђхес мљнђсђбђте», Шђйхи Маннурдан - «язучы џђм редактор мљнђсђбђте»; Шђйхи Маннур - «язучы џђм тњрђлђр» мљнђсђбђте. Менђ бу тљр гомуми-иќтимагый књренешлђрнећ закончалыклары бары тик Мљхђммђт Мђџдиевнећ генђ књзђтњлђре, нђтиќђлђре белђн канунлаша аладыр кебек.

Эссеныћ кайбер тљрлђре турында

Соћгы ун елда исђ бу кыйбла аеруча кљчђеп, њзенчђлекле яклары белђн ачылып китте. Гариф Ахунов, Мљхђммђт Мђџдиев, Марсель Галиев, Рафаэль Сибат нђкъ менђ шушы юнђлештђ эссе жанрыныћ яћадан-яћа мљмкинлеклђрен ачуга ирештелђр. Рафаэль Сибат аеруча нђтиќђле эшлђде. Аныћ бњген, њз сњзе белђн ђйткђндђ, «эссе рухында язган» 30 лап ђсђ­ре бар.

Алар чыннан да эссемы соћ? Ђйдђгез, берсенђ – «Хђтер џђм мђхђббђт»кђ генђ тђфсиллерђк тукталып алыйк. Язучы Рауль Мирхђйдђров џђм аныћ ђсђрлђре турындагы язма. Язучы турында, татар язучысы турында булса да, Рауль Мирхђйдђров безнећ књпчелек язучылардан нык аерыла икђн шул – миллђте белђн татар булса да, урысча яза икђн, Татарстанда яшђми. Андыйлар турында ара-тирђ языла анысы. Тик бу юлы, Рафаэль Сибатларга багышланган язмалардан аермалы буларак, нђкъ менђ њз «њзђген» табып алган: шундый язучы да татар ќанлы, татар рухлы булып кала ала икђн. Ничекме? Бу миллилек сыйфатлары аныћ њзендђ дђ, ђсђрлђрендђ дђ ничек саклана, чагыла алган? Бу бик тђ ђџђмиятле њзенчђлекне ул њз ђсђрендђ ничек, нинди сђнгати алым, чаралар белђн яктыртуга ирешђ?

Ђлбђттђ, бу максатны кую, аны хђл итњ телђсђ кемгђ џђм телђсђ нинди жанрга бирелмидер. Фикер йљртеше, миллђтне белњ тирђнлеге џђм колачы њзгђ булган язучыга џђм эссе дигђн, шушы максатка ярашлы њзгђ жанрга гына насыйптыр бу бурычны њти алу.

Рауль чыннан да татарлыгын саклый алган. Моныћ нечкђ сђбђплђрен Сибат кына – њзе дђ чын миллђтче, њзе дђ Татарстаннан бераз читтђрђк, андагы язучылардан аерымрак шартларда яшђп, мђсьђлђнећ бљтен нечкђлеклђрен њз кулбашында, њз ќанында тоеп яшђгђн ђдип кенђ сиземли ала. «Мића ић нык тђэсир иткђне: сизелер-сизелмђс кенђ моћ-сагыш сирпеп торган књзлђре. «Иртђлђгђн сагыш» бу...

28 яшьтђ Ташкентта тљшкђн фоторђсемендђ ђлеге сагыш аныћ књзлђрендђ књпмедер бар. Ул ачык беленеп тђ тормый, ђмма џђр татарда бабаларыннан кала килгђн эчке сагыш, яшерен моћ ята шикелле. Татар баласын башка миллђт кешелђреннђн књбрђк шул моћ-сагыш аерыбрак куя да бугай...».

Игътибар итегезме икђн, ђлеге ачыш, яћа тоемлауларын ул кистереп, соћгы хакыйкать итеп ђйтми, ђ «шикелле», «бугай» дип уйлану тљсмерендђ ќиткерђ, укучысын да уйланырга, эзлђнергђ, хакыйкатькђ њзенђ тљшенергђ ќђлеп итђ. Менђ аныћ њзенђ генђ хас, эссе жанрыныћ њзђген тђшкил итђрлек фикерлђњ алымы њрнђге:

Ђ менђ Марсель Галиевнећ «ђдђби тђнкыйди» эсселарында «шђхсилек» алымнары икенчерђк, ул яшьрђк буын кешесе, аныћ тормыш тђќрибђсе њзе тасвирлый торган аксакалларныкы белђн чагыштырганда бераз кайтышрак. Шулай да ул њзенђ генђ хас тасвир чаралары белђн алдыра. Аћарда фђлсђфи гомумилђштерњ югарылыгына ќиткђн чагыштырулар, эпитет, метафоралар џђм башка троплар, риторик фигуралар. «Туфанлы хђтер» язмасында «Туфан – бљек Тукайныћ имгђтелгђн дђвамы ул, Туфан – канаты киселгђн ќђяњле кош, Туфан – эчке ђрнњен ќићгђн, ак уйлы, њтђли књренгђн орфия ќанлы шђхес ул». Шул ук вакытта герое турында ул артык хисле троплардан ќиргђ тљшеп, аћа бђйле ић гади деталь, фактларны да њзенчђ образлы, тасвирлы књзаллап, укучыда да кызыксыну кузгата ала. Ђйтик, Себердђ кљтњ кљткђндђ Туфан бер њгез бозауны кулга иялђштерђ, њзенећ авызыннан љзеп аћа ипи сыныклары бирђ, муеныннан сљеп, иркђлђп кенђ тора. Туры килгђн бит олы ќанлы геройга олы ќанлы автор – мондый детальлђрдђн телђсђ кем оста файдалана белми.

Рђшит Ђхмђтќановка карата («Тђгъренећ тамгасы белђн» эссесы) эссечыныћ инде бњтђнгђ чагыштыру, метафора, афоризмнары: «назга сусаган кадерле ятим», «њзе уйлап тапкан матурлык иленећ иркђ колы» «гљлгђ – туфрак, ќилкђнгђ –ќил, керфеккђ- яшь, дулкынга – яр» була белђ; ул њзе билђгђн дњрт фасыллы дљньяныћ шаџы...».[vii]

 

 

Хђтерлђсђгез, очерк бњлегендђ без ђдђби-публицистик жанрга караган ђсђрлђрнећ (эссе дђ шуларга карый) тасвирлау чаралары ике њзђктђн – ђдђби џђм публицистик њзђклђрдђн тора дип билгелђп, џђр икесенећ дђ мљмкинлеклђрен шактый ќентекле барлаган идек. Ул закончалыклар эссега да тулысынча карый.

без џђр тљр тасвир чараларына бђйнђ-бђйнђ барлау бурычын куймыйбыз, эссе жанрына гына хас њзенчђлеклђрнећ кайберлђрен књзђтеп китњ белђн чиклђнербез.

Публицистлык чараларыннан башлыйк. Эссе да бит документаль ђсђр. Анда да бер факт та уйлап чыгарылмый. Бђс, эссечы бер њк фактка карата гомуми карашны да, шђхси карашын да чагылдыра аламы соћ? Тиеш! Шунсыз ул эссе була алмый.

Эссечыныћ њз йљзе фактка мљнђсђбђттђ генђ тњгел, ђ аны эзлђп табуда, сайлап алуда да чагыла. Лирон Хђмидуллин, мђсђлђн, «Офыктагы рђшђлђр» эссесында Рђмиевлђр турындагы мђгълњматны ничек њзе эзлђп чыгып китњен тасвирлавы, ягъни юлъязма рђвешен сайлавы белђн њк укучы диккатен ќђлеп итђ.

 

Адђм баласыныћ хђяттагы барлык џљнђри, белгечлек љлкђлђреннђн мђгълњматлы булуы мљмкин тњгел. Аћарга њзе моћарчы яхшы белмђгђн љлкђдђн яћа мђгълњмат алу аеруча ђџђмиятле. Менђ ни љчен эссечыныћ мђгълњм бер џљнђр, белгечлек љлкђсе остасы булуы, шул љлкђнећ нечкђлеклђрен, «серлђрен» ачып бирње бик мљџим. Врач, психологларныћ, техника-компьютер белгечлђренећ, балыкчы, бакчачыларныћ, тел белгечлђренећ њз темаларын «мин» дђрђќђсендђ ача алган эсселар бездђ дђ булгалады. Соћгы елларда, ђйтик, тарихчыларныћ эсселары популяр булып китте.

Ђйтик, соћгы елларда Олуг Мљхђммђт ханныћ XV гасыр урталарында шанлы ќићњлђре мђгълњм булды. Бу исђ ђлеге чор вакыйгаларына љр-яћа књзлектђн караш ташларга мљмкинлек бирде. Юк, урыс ќире уртасында Касыйм ханлыгыныћ тљзелње урыс патшаларыныћ зирђк сђясђте аркасында тњгел, ђ љч мећлек Олуг Мљхђммђт тљркеменећ 40 мећлек Василий II чирњен кырып салуы, …1445 елда урыс патшасын хђтта ђсирлеккђ алу нђтиќђсендђ мљмкин булган икђн бит?! Соћгы елларда гына фаш ителгђн бу котычкыч ялган турында ничек тыныч књћел белђн яза алу кирђк! Булмый, ђлбђттђ! Ђ татарча «эссе» сњзенећ тљрдђш мђгънђсе «кайнар» дигђнне аћлата! Димђк, газиз халкын, њзен аеруча борчуга салган мђсьђлђлђр турында кайнарланып иќат итђргђ кирђксђ, язучы књптђн сыналган эссе жанрына мљрђќђгать итђргђ тиеш булып чыга...».[viii]

Деталь – иќади табыш. Фактик материал белђн эш итњдђ эссечыларныћ «мин»е детальлђр табып, куллана белњдђ кљчле чагыла. Деталь бит ул шушы авторныкы гына була ала. Ђйтик, моћарчы берђњ дђ кулланмаган, бик сирђк очрый торган мђкаль, ђйтем, фразеологизм кебек ђдђби тасвир чаралары тапкан очракта да ул бит шушы авторныкы гына тњгел, ђ барыбызныкы да. Ђ детальне шушы автор гына таба, уйлап чыгара ала.

Детальгђ аеруча Ђмирхан Еники эсселары бай. «Таћ ата да кич була» эссесыннан ( М.Ќ., 1998, 25 дек.) берничђ генђ деталь.

«...Менђ без Ђдџђм ђфђнде белђн кара-каршы утырып, шул ризыклар белђн тђмлђп чђй эчђбез. Сљйлђшкђн сњзлђребезгђ дђ гњя тђм керђ...»;

«... Казаныбыз берничђ ел эчендђ шактый тљзеклђнде, чистарды, матурланды. Килњчелђр књбђйде. Калабызга шул килњчелђр књзе белђн карарга тырышам...»;

«... Белђсећме, Ђмирхан, минем мичтђ пешкђн бђлешне агач кашык белђн ашыйсым килђ...», диде (Ђхмђт Фђйзи).

Ић мљџиме шунда ки, Ђмирхан Еникинећ асылташка тић детальлђре очраклы тњгел, укучыны ќђлеп итњ љчен генђ кертеп кыстырылган «ялтыравыклар» тњгел, алар мђгълњм бер нђтиќђне истђ калдыру љчен кирђкле чарадыр, хђтта нђтиќђнећ нигез ташын хасил иткђн чарадыр. Мђсђлђн, шул ук эсседан: «.. Кеше – гадђт колы, дигђн Достоевский. Номенклатураныћ тљп сыйфаты да «хуќа»га ялагайлану, ярау. Дљресен яшерњ, булмаганны бар дип књрсђтњ...». Бирелђ Достоевский гыйбарђсе деталь ролен генђ њтђсђ дђ, ул олуг ачышка ђверелерлек нђтиќђгђ нигез булып яткан.

Нђтиќђ димђктђн, эссеныћ «мин»е нђкъ менђ нђтиќђдђ ярылып ятарга, њзенећ кем икђнен ђйтеп бирергђ тиеш. Кљчле дђлилле, яћача ђйтелгђн, табыш саналырга хаклы факт, детальлђр истђ калырлык нђтиќђлђр ясарга нигез була да инде. Гомђр Бђшировныћ «Гыйбрђт» язмасы, бер караганда, гадђти тђрќемђи хђл кебек, истђлек-хђтирђ кебек. Ђ тирђнрђк уйлаганда... Њтђ конкрет тема, књпчелегебезне борчыган конкрет проблема: «Бармы икђн безнећ кебекњк газап чиккђн башка бер буын?». Шушы проблема авторныћ шђхси мљнђсђбђте белђн тагын да кискенлђштерелђ: «Хђзер бит ђнђ нинди хђтђр чаклар. Џђйкђллђр ќимерелеп, кыйблалар њзгђргђн заман! Ил љстендђ яћадан дђџшђтле давыллар уйный. Мин хђтта революция елларында да тормышныћ болай ук буталчык, халыкларныћ бу кадђр њк тынгысызлануын хђтерлђмим...».

 

Хђзер килеп, эссеныћ ђдђби тасвир чараларына игътибар итсђк, эсседа да, тулаем алганда, барлык ђдђби-публицистик жанрларга хас чаралар кулланыла. Тик бер њзенчђлеге бар: ђлеге дђ баягы, алар авторныћ шђхси табышы булып кабул ителергђ тиеш. Бу чара гомумкешелек казанышы булса да, укучы аны, бер њк вакытта, нђкъ менђ шушы авторныкы дип хис итеп, шул ачыш тђэсиреннђн рухлана.

Шђхсилекне аеруча тирђн чагылдыра алучы троп-фигура ул, мљгаен, чагыштырулардыр. Моныћ шулай икђнен Нурия Измайлованыћ «Океанныћ аръягында» язмасындагы мисалларга таянып тљшендереп карыйк ђле.

Чагыштыру – гомумђн дђ, публицистиканыћ еш џђм књп кулланыла торган, ић кљчле тђэсир чараларыннан берсе. Ђсђрдђге чагыштырулар муллыгы телђсђ кайсы жанрда авторныћ белеме, тормыш тђќрибђсе, књпне књргђн, књпне белгђн шђхес икђнен књрсђтђ. Димђк ки, эсседа чагыштыру жанрныћ тљп сыйфаты – шђхсилеккђ ирешњнећ ић югары ноктасы була ала.

Нурия Измайлова – Америка Кушма Штатларында яшђп иќат итњче шагыйрђ. Бер караганда, ул Америка хђллђрен шунда яшђњче кеше буларак, њз илендђ калганнарга ачыш, яћалык, мђгълњмат ќиткерђ дип, сагынуларын басар љчен генђ эчен бушата дип уйларга мљмкин, ђмма аныћ яћалыклары, аныћ «ачышлары» мђгълњмат ќиткерњ, хђзер шул мђгълњматны њлчђњгђ салып анализлау љчен генђ дђ тњгел, мђсьђлђ монда тирђнрђк: автор туган илендђ калганнар гына тњгел, американнар њзлђре дђ уйлансын, сабак-гыйбрђт алсын џђм њзгђрсен дип тирђн уйлана. Моныћ љчен ул нђкъ менђ чагыштыру алымына таяна. Ул аерым предмет, књренешлђрне дђ, тоташ милли, тарихи, фђлсђфи манзараларны да чагыштыра, тагын да тирђнрђк алганда, ул њзенећ элекке џђм бњгенге рухи халђтен, хисси дљньясын чагыштыра. Бу њтђ дђ нечкђ, њзенчђлекле чагыштыру. Ул башка бер генђ авторга да хас булмаган, нђкъ менђ шушы шђхескђ генђ хас эчке, психологик, шул ук вакытта предметлы, фактик, документаль нигезле чагыштыру да. Нђкъ менђ эссе жанры љчен генђ табигый чара. Мисаллар китерик.

«Уфада Динђ исемле дус кызым белђн троллейбуста сљйлђшеп утыра идек, чучка кебек пычракка баткан бер исерек урыс: «Чево на весь троллейбус разошлись, татарки наглые!» - дип кычкыра башламасынмы! Татарча – пышылдап кына сљйлђшергђ кирђк икђн! Дискриминация, чынлап та бер секундта бетереп ташлый ала кешене. Кљчсезрђклђр, књрђсећ, ќићелрђк юлны сайлаган – кем икђннђрен яшергђн дђ, оныткан да. Бер чуаш кызыныћ: «Шул нацияне књрђ алмыйм, бер авыз чуашча белмђсђк тђ, нишлђп чуаш дилђр икђн безне?» дип зарланганын мђћге онытмам. Књпме чуаш њзен урыс дип йљртђ! Кимсетњнећ ни икђнен белмђгђн татар да юк. Исемдђ гомерлеккђ калачак тагын бер ямьсез књренеш бар: 22 яшьтђ идем, ял кљне троллейбуста, Уфада. Бер башкорт радиосын ачкан, кљндезге башкорт концерты бара. Артымда басып торган хатын очып кунмасынмы бу кешегђ: «Это тебе что, татарский клуб!? Может, никто не хочет слышать твою дурацкую гармошку! Заткни свое радио сейчас же!» - ди. Андый гына тупасларны колакка да элмђскђ љйрђнгђн, ахырсы, теге абзый, бер сњз эндђшмђде, радиосын да сњндермђде. Мин ђлеге хатынныћ «татарски» дигђн сњзенђ чыдый алмадым», «Не башкиры пришли на русскую землю, русские пришли на башкирскую, пусть слушают!» - дип яћгыратып ќавап бирдем. Теге хатын

аптырап калды. Интеллигент кыяфђтле хатын иде џђм ул… татар иде! Валлаџи татар иде! Телен оныткан манкорт. Менђ шулай. Милли дискриминация кљчле миллђтнећ кљчсез миллђтне рђнќетње генђ тњгел ул, ул књпкђ шакшырак...

...Кистереп ђйтђм: монда алай тњгел. Монда башкача. Язылган законнар тормышта кулланыла торган ил бу. Ђмма лђкин язылмаган законнар да кабергђ керергђ тормый. Язылган законнарныћ кискенлеге язылмаганнарыныћ да кљчлелеге турында сљйли. Юк дошман белђн кем кљрђшсен инде!?

 

Џђркем белђ: монда миллђтлђр юк. Тик ућайлылык љчен, паспортта булмаса да, тормышта халыкны берничђ тљркемгђ бњлеп йљртђлђр: каралар, спђниш (испанча сљйлђшњчелђр – латиноамериканнар), калганнары – аклар... Каралар кем икђннђрен яшермилђр дђ, кимсенмилђр дђ, њзлђре «начар» булып яратылган дип уйларга башларына да килми. Дљрес, аларны яклый торган законнар яхшы эшли. Тик бит ђле тегелђр бар – язылмаганнары! Ќђмгыятьнећ аћын, халыкныћ психикасын њзгђртњ, ай-џай кыен! Юк кына кеше дђ, ак булса, њзен барыбер каралардан љстен саный...[ix]

Нинди генђ мисал китерелсђ дђ, чагыштырулар њзмаксат тњгел, алар мђгълњм бер фђлсђфи уйланулар џђм нђтиќђлђр ясау љчен аргумент ролен њти.

Лирон Хђмидуллин: «...Рђмиевлђрнећ ак мђрмђр кабер ташлары... љске љлешлђрендђ тигез йомры шарлар уелган. «Бу мђрмђр сыннар мића никтер борынгы кыпчак бабаларыбызныћ Кљньяк Рђсђй далаларында књплђп утыртып калдырылган серле таш балбал џђйкђллђрен хђтерлђткђн кебек булдылар...; ...Ак тљс гомер буе изге ак максатлар белђн яшђњ билгесе. Шулай ук ул хђтер ташларыннан ерак авазлар моћын алып килгђн ниндидер серлелек џђм тарихилык та сирпелђ сыман...;

Нурулла Гариф: «...Њзђнлектђге сыер, сарык кљтњендђ њзебез кљтњче булсак, дљньясында њзебез дђ шул хђлђттђ. Дљнья катлы-катлы бит ул. Безгђ карап безнећ кљтњчелђребез ни уйлый икђн. Хђер, алар да шул ук язмыш буйсынуындадыр. Мал-туар да тљрле-тљрле. Тљскђ дђ, холыкка да. Нђкъ њзебез, Рђсђй халкы инде. Берђњлђре мыштым гына чемченеп йљрсђ, икенчелђре гел уќым ягына каерыр...».

 

Кыскасы, эсседа шђхси «мин»не белдерњ мљмкинлеклђре, чыннан да, бихисап, авторныћ бик тђ шђхси, ягъни аћарга гына кагылган холык-фигыле, белем-џљнђр-белгечлек сыйфаты њзенчђлекле чагылыш таба ала.

Тел димђктђн, эссе сљйлђме – ул ана телен дљрес, ачык, образлы, аџђћле куллануныћ ић югары талђплђренђ ќавап бирергђ тиешле сљйлђм. Анда тел ярлылыгына, тел кытыршылыгына, шапшаклыгына џич тђ юл куелмый. Автор «мин»е ић беренче нђњбђттђ аныћ тел байлыгында, аны дљрес куллану осталыгында књренђ. Конкрет эсселарныћ тел њзенчђлегенђ бу язмада тђфсилле тукталу мљмкин тњгел, тирђн анализлауны укучыларныћ њзлђренђ калдырабыз. Тљп нигезлђмђлђрне, анализ њрнђген очеркларга ясаган анализдан књрергђ була.

Шулай да автор «мин»енећ ана теле ярдђмендђ ачыграк, кљчлерђк чагыла алуы, чын иќат ќимешлђренећ – канатлы сњз, афоризмнар иќат ителњ мљмкинлеге, мђкаль, ђйтемнђр булып тел хђзинђсенђ кереп китњ ихтималы эсседа ешрак очрый. Шагыйрь Зљлфђтнећ бик тђ ућайлы тђэсир калдырган «Чытырманда былбыл сайрый...» эссесыннан хђтергђ уелып калган шундый берничђ гыйбарђне књчереп алу белђн чиклђнђбез:

«...Шигырь ул, мића калса, ургылып болганган ќиџан љермђсеннђн капшап табып алынып, камил тђртипкђ салынган, џични какшатмас ритмга салынган, бердђнбер аџђћгђ буйсындырылган мђќњси, кайнар сњзлђр яћгырашы...»[x] (10 бит).

Эссеныћ композиция-тљзелеш њзенчђлеклђре. Берничђ генђ књзђтњ. Биредђ дђ эссеныћ ђдђби-публицистик жанрга каравы њзен сиздерђ. Публицистика-документаль нигезле иќат, анда бер нђрсђне дђ – бер факт, детальне, вакыйга, књренешне, шђхесне, - уйлап чыгарырга, њзгђртергђ тиеш тњгел, ђ менђ композицияне, сюжетны, нђкъ очерктагы кебек, уйлап чыгарырга, њз фантазияћне ќигеп, укучыны кызыксындыру, мавыктыру максатында тљрле ђдђби чаралар табарга «рљхсђт ителђ».

 

 

[1] Хђким Сибгат. Яшђ, борчулы ќаным. — Казан: Тат.кит.нђшр., 1988. — 265 б.

[2] Совет ђдђбияты. — 1954. № 9. —105 6.

[3] Ђгъзђмев Ф. Курс хезмђт. — 42 б.

[4] Казан утлары. — 1972. — №7.173 б.

[5] Черепахов М. Курс. хезмђт. 25 б.

[6] Кара: Аграновский В.Ради единого слова. — М.: Политиздат, 1978. — С.11.

[7] Хљсни Фатих. Уйланулар. — Казан: Тат.кит.нђшр., 1961. — 42 б.

[8] Казан утлары. —1973. — № 3. — 156 б.

[9] Шунда ук, 107 б.

[10] Шунда ук.

[11] Казан утлары. —1973. — № 3. —159 б.

[12] Ђгъзђмев Ф. Курс.хезмђт. — 26 6.

[13] Ђгъзђмев Ф. Курс хезмђт. — 30 б.

[14] Ђгъзђмев Ф. Књрс.хезмђт. — 39 б.

[15] Казан утлары. —1966. — № 5. —171 б.

[16] Бђширов Гомђр. Бњген дђ, иртђгђ дђ. — Казан: Тат.кит.нђшр., 1974. —192 б.

[17] Аграновский. Књрс хезмђт. — С.42.

[18] ЭБС. — 128 б.

[19] ЂБС. —85 б.

[i] Советская энциклопедический словарь. М.: Советская энциклопедия, 1979. – С. 1571.

[ii] Әдәбият белеме сүзлеге (Төзүчесе А. Әхмәдуллин). Казан: Татар. кит. нәшр., 1990. – 220 бит.

[iii] Русча-татарча журналистика атамалары сүзлеге (Төзүче Ф. Әгъзамов). Казан: Татар. кит. нәшр., 1998. – 101 бит.

[iv] Радик Фәизов. Эссе. Анкетага җаваплар (Автор архивында).

[v] Рафаэль Сибат. Эссе. Анкетага җаваплар.

[vi] Баттал Фәнзаман. Шәһри Казан, 2002, 18 май.

[vii] Казан утлары, 1997, №1,2; 1998, №1.

[viii] Вәли Равил. Заман тудырган эссе. Мәдәни җомга, 2002, 16 авг.

[ix] Измаилова Нурия. Казан утлары, 2001, №7, 121-140 битләр.

[x] Зөлфәт. Ике урман арасы. Казан: Татар. кит. нәшр., 1995.

 

 

---

Дата добавления: 2018-05-12; просмотров: 313; Мы поможем в написании вашей работы!

Поделиться с друзьями:

---

---

Мы поможем в написании ваших работ!