CST/berger 56 DGT-10 электронды теодолиті

          

               ОҚУ ПРАКТИКАСЫНЫҢ ЕСЕБІ

 

                                                      Орындағандар:

       I бригада

                                                                              Серік Айбек

                                                                              Қасымбек Маржан

                                                                         Сапаралы Назерке

                                                          Баймухамбет Данияр

                                                          Кудайбергенова Айдана

       Байназар Аружан          

Бригадир: Мажидов Багдаулет

                                                             Тексерген: Байдаулетова Г.К

 

 

        

 

Алматы  2018

 МАЗМҰНЫ

 

	КІРІСПЕ	3
1	Техникалық қауіпсіздік ережелері	4
2	Теодолиттік жүріс	9
2.1	Теодолиттік жүріс туралы	10
2.2	CST/berger 56 DGT-10 электронды теодолиті	21
3	Нивелирлік жүріс туралы	33
3.1	Нивелирлік жүріс	33
3.2	Leica Sprinter 250m сандық нивелирі	44
4	ТАХЕОМЕТРИЯЛЫҚ ТҮСІРІС	48
4.1	Тахеометриялық түсіріс туралы	48
5	ӨҢДЕУ ЖҰМЫСТАРЫ. AUTOCAD БАҒДАРЛАМАСЫ	51
	Қорытынды	52
	ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР	54
	КҮНДЕЛІК	55

 

                                                  

                                           

 

 

Кіріспе

Геодезия – жердің немесе оның жекеленген бөліктерінің пішіні мен көлемін, жерді карталар мен пландарға түсіру, сол сияқты адамның инженерлік қызметінің сан алуан міндеттерін атқару мақсатында жер бетін өлшеу әдістерін зерттейтін ғылым.

Соның ішінде жер үсті геодезиясы- тікелей жердің үстінде жүргізіледі және қолданбалы геодезияның негізі. Өлшеу кезінде жұмыстың маұсатына байланысты әр түрлі аспаптар қолданылады,өңдеу нәтижесінде жер бетінің планын және картасын алады.Бұл қызмет еліміздің барлық аумағында жұргізіледі.

Қолданбалы геодезия өзінің жұмыс барысында геодезия әдістерін кең пайдаланады, ал кейбір жағдайларда оның өз тәсілдері мен құралдары арқылы шешеді.

     Қолданбалы геодезия жобаға керек топографиялық пландар мен карталарды сызумен, құрылыстарды геодезиялық сапасын қамтамасыз ету жұмыстарымен айналысады.

Жергілікті жерге арналған инженерлік зерттеу жұмыстарын атқарады.

28.05.2018-08.06.2018 мерзімі аралығында әл-Фараби атындағы  Қазақ Ұлттық Университетінде оқу практикасынан өттік.

 

 

1. Техникалық қауіпсіздік ережелері

Геодезиялық аспаптарды топ басшысы геодезиялық аспаптар кафедрасынан алады. Олар топ басшының атына тіркеледі. студенттер аспаптарға ұқыпты қарауы тиіс. Жұмыс барысында жоғалған немесе сынған аспаптар үшін материалдық тұрғыдан жауап береді.

Топ басшысы геодезиялық аспаптарды алған

кезінде оны жақсылап тексеріп алу керек, яғни аспаптардың түгел екенін, олардың барлық

 құрылыстарының жұмыс атқаратындығын және аспаптың құрамын, олардың элементтерінің, бөлшектерінің: микроскоп, винт, көру түтігі, яғни әр құраушысының бар екенін мұқият тексеріп алулары қажет.

1. Жұмыста лентаны қолданып болған соң, оны міндетті түрде тазалау керек, әйтпесе тотбасып кетуі мүмкін.

2. Жұмыс алаңына арнайы ыдыстарды немесе штативтерді отырыс ретінде қолдануға. болмайды.

3. Күнделікті аспаппен жұмыс істеп болған соң, оны сақтау бөлмесіне апаты тапсырулары керек.

4. Жұмыс барысында приборлардың дұрыс еместігін байқаған студент практика жетекшісіне айтуы керек.

 5. Геодезиялық аспапты қолдану кезінде оны қатты соғуға, түсіріп алуға, яғни зақымдауға болмайды.

6. Арнайы ыдысқа салынған приборды қатты қозғауға болмайды.
7. Жұмыстың барысында барлық топтың студенттері тексеру жұмысын жүргізеді.
8. Оптикалық приборларды ылғалдылықтан және шаңнан сақтау қажет. Жаңбыр жауған уақытта оптикалық приборларға қаптама кигізіп қояды немесе ыдысына салып ғимараттың ішіне кіргізеді.

9. Медициналық көмек көрсету мақсатымен практика базасында қажетті дәрі дәрмектері бар дәрі қобдишасы болуы керек. Студент тобына сандружинник тағайындалады және ол бинт, йод немесе жолға арналған дәрі қобдишасымен жабдықталған болуы тиіс.

 Қауіпсіздік геодезиялық аспаптардың қауіпсіздік ережесі және

олардың дұрыс қолданылуы:

1. Техника қауіпсіздігі мен өртке қарсы шаралар және қоршаған ортаны қорғау
Әрбір студент жеке гигиена мен тазалыққа ерекше көңіл бөлуі керек.
2. Өрт туындаған жағдайда тез арада өртті топырақ немесе құммен өшіріп, су құйып немесе сол аумақтың шымды қабатын алып тастау керек.

3. Теміржол бағытындағы геодезиялық жұмысты жүргізу кезінде поезд аз жүретін аумақ таңдалынып алынады. Бірнеше километрге созылған объектілерді өлшеу үшін қажет жабдықтарға геодезиялық аспаптар жатады ғары оптикалық–механикалық және оптикалық–электрондық аспаптар болып келеді. Олар геодезиялық есептер құрлықта, теңізде және ғарыштың әртүрлі жағдайларында жүргізуге арналған. Геодезиялық өлшеулердің дәлдігі салыстырмалы түрде 2*10^-3 ден 1*10^-6 –ге дейігі аралықта сипатталады.

Заманауи геодезиялық аспаптар: геодезиялық мемлекеттік торапттардың құрғанда және аймақтарды карталармен қамтамасыз еткенде; инженерлік ізденістерде, құрылыстарды сауда және пайдалануда: геологиялық жұмыстарды қамтамасыз етуде; жерге орналастыруда және орман шаруашылығында; заттардың геометриялық параметрлері мен кеңістегі бағыттарын тексеретін аспаптарды жасауда; ғылымның әртүрлі салаларында және мемлекетті қорғауда кеңінен қолданылады.

Геодезиялық аспаптарды пайдалану үшін қажетті жағдайлар: қоршаған ортаның температурасы –20 ± 5 ⁰С; салыстырмалы ылғалдылық –60 ± 20%; атмосфералық қысым – 760 +25мм сын.бағ.; жұмыс кеңістігіндегі ауаның ең жоғары жылдамдығы 0,2 м/сек, вебрация жиілігі 30 Гц; вибрация күшеюінің амплитудасы 0,2 м/сек².

Геодезиялық аспаптарды пайдаланудың негізгі жағдайларының жұмыс диапазоны әрқилы болып келеді. Дәлдігі жоғары геодезиялық аспаптармен 25 тен 50 ⁰Сдейінгі температурада және 35%-ға дейінгі салыстырмалы ылғалдылықта жұмыс істеуге болады. Қалған көпшілік аспаптар 40 тан 50 ⁰С-ға дейінгі температура мен 98 % ылғалдылыққа пайдалануға болады.

Геодезиялық аспаптардың конструкциясы технологиялық және оның негізгі параметрлері мен техникалық қасиеттерін тексеруге мүмкіндік беретіндей болуы қажет. Геодезиялық аспаптар тасымалдауға ыңғайлы болып буып-түйілуі, яғни кез-келген көліктен тасымалдау талаптарына сай, оның ішінде 200 км кем емес тегіс емес арақашықтарында  соғатын 20–40 км жылдамдықпен тасымалдауға сай болуы қажет.

Геодезиялық аспаптар күрделі оптикалық-механикалық немесе оптикалық-электрондық құрылғы болып табылады. Далалық жағдайда,геодезиялық өлшеудің сенімді нәтижесін аспаппен ұқыпты жұмыс істегенде, оларды пайдалану ережелерін сақтағанда және өлшеу уақытын дұрыс таңдаған кезде алуға болады. Геодезиялық аспаптарды көліктің кез келген түрімен тасымалдауға болады. Тасымалдау кезінде аспап салынған жәшік вертикаль бағытта қойылып, оның астына амортизациялық материалдар төсеу қажет. Қаптамадан аспапты алар алдында оны орнататын орынды (штатив немесе геодезиялық белгілі үстелшесі) дайындап алу керек. Бақылар алдында аспап орнатылатын (қойылатын) орынның орнықтылығы мен беріктілігне көз жеткізу керек.

Геодезиялық аспап пен штативті тікелей Күн сәулесі мен жаңбырдан шатыр арқылы қорғайды. Жаңбыр кезінде штативте қалдырылған аспапты полиэтилен не брезент қаппен жабу керек. Аспапқа тамып кеткен су тамшысын жұмсақ сулықпен сүрту қажет. Аспаптың оптикалық бетін қолмен ұстауға болмайды, шаң-тозаңды жұмсақ қылқаламмен (кисточка), ал кірді жұмсақ, майсыз сулықпен немесе гигроскопиялық (су сіңіргіш) мақтамен сүртеді. Егер аспап көп уақыт жұмысқа қолданылмаса, оны 4.2- ереже бойынша тексеруден өткізу керек. Қажет жағдайда аспап дәлдеуін орындау керек.

Өлшер алдында аспапты өлшеуге (пункт центрі) салыстырмалы түрде нүктеге горизонттайды, центрлейді немесе көрініс элементтерін анықтап, қажет жағдайда жұмыс шараларын бағыттайды. Әрі қарай байқап көру арқылы аспаптың жылжымалы бөліктерінің (алидада, көру дүрбісі, қондырғылар, окуляр) жұмыс істеу қабілеттілігі тексеріледі. Жетекші бұрандаларды айналдырып, орташа жағдайға келтіреді. Зиянды механикалық күш түсу мен аспап бөліктерінің деформациясын болдырмау Геодезиялық аспаптар 31 үшін қысқыш, әрі дәлдегіш құрылғыларды (тетіктерді) онша қатты емес, жайлап тарту керек. Жетекші құрылғылармен жұмыс істеу кезінде соңғы қозғалыс, мысалы бұрап-қатайту біркелкі болуы тиіс. Жалпы өлшеуді біркелкі операциялармен орындауға, мүмкіндігінше бақылаудың (тексерудің) симметриялық ретін пайдалануға тырысу керек. Жалпы жағдайда, геодезиялық торда өлшеу әдістерін таңдау нақты шарттар мен қойылған міндетке (дәлдік, өнімділік тұрғысынан) байланысты анықталады.

Геодезиялық өлшеу әдістері, өлшеудің аралық және қорытынды операцияларына қойылған шек – ГУГК бекіткен қолданыстағы технологиялық нұсқаумен белгіленеді. Далалық геодезиялық аспап үшін бақылаудың тиімдірек кезеңдерін анықтау кезінде сыртқы орта факторларын есептеудің маңызы зор. Бұл кезде проблемаларды шешу, геодезиялық аспап дәлдігіне байланысты әр түрлі болады. Жоғары дәлдікті аспаптар үшін өлшеудің ерекше қолайлы жағдайлары (атмосфера тұнықтығының жоғарылығы, жауын- шашынның, желдің, кескіндердің күшті тербелісінің болмауы) қажет. Мұндай жағдайлар көбінесе таңертең және кешкі уақыттарда болады. Орташа және техникалық дәлдікті аспаптар үшін бақылау кезеңдерін белгілеу, онша қатаң емес. Рефракциялық әсердің әлсіреуіне қатысты дәл бұрыштық өлшеулер мен нивелирлеу, ара қашықтықты оптикалық қашықтық өлшеуішпен өлшеу ерекше талаптар қояды.

Даладағы жұмыс аяқталған соң геодезиялық аспапты мұқият қарап, жұмсақ сулықпен (салфетка) сүртіп, қаптамаға салу керек. Дайындаушы кәсіпорыннан аспапты алған соң конструкция ерекшеліктері, пайдалану ережелері, тексеру және түзету әдістері, сақтау ережелері мен аспаптың қызмет етуі жазылған пайдалану құжатын мұқият оқу керек. Геодезиялық аспаптардың техникалық қызмет ету жүйесіндегі сақтандыру шаралары: аспап пен керек-жарақтарын қарау; аспаптың қозғалмалы бөлшектерінің жұмысқа қабілеттілігін байқап көру; ішінара бөлшектеу, тазалау, майлау М.Б. Нұрпейісова, Қ.Б. Рысбеков 32 және аспаптың анықталған ақауын жою; аспапты жинау, профилактикалық – тексеру, дәлдеу; орау, сақтауға немесе пайдалануға беру. Ал профилактикалық шаралар сәйкес құрал- саймандар және жұмыс орнымен жабдықталған арнайы жайда жүзеге асырылады.

Геодезиялық аспаптардың қозғалмалы бөліктерінің жұмыс істеуін тексеру және қарау, пайдалану, тексеру жүргізу кезіндегідей іске асырылады. Аспапты бөлшектеу және тазалау үшін кәсіби дайындық пен дағды керек. Әсіресе, оптикалық бөлшектерді мұқият тазалау қажет. Бақылаушы пайдалану туралы нұсқаудағы сәйкес бөлімді немесе техникалық қызмет ету бойынша нұсқауды оқығаннан кейін, алған ақпарат негізінде салыстырмалы түрде, күрделі емес операцияларды өз бетінше орындай алады. Ол аспапты қарау, байқап, бөлшектеу нәтижелері бойынша ақау тізімдемесін жасап, аспапты жөндеу немесе дәлдеу қажеттігін анықтайды. Сақтауға салу кезінде аспаптың бөлшектерін жұмсақ қағазбен орап, жетекші және көтергіш винт механизмдерін орташа жағдайға орнатады.

Геодезиялық аспаптар қаптамаға (футляр) салынып, сөреде, құрғақ, жылытылатын жайда +5 - +30°С температурада және 80%-дан көп емес салыстырмалы ылғалдылықта сақталуы тиіс. Жарты жылдан артық мерзімге сақталуға қойылған аспаптарды, тасымалдаушы жәшікте (тара) сақтауға болады. Аспаптар арасындағы ара қашықтық 0,1 м-ден аз болмауы керек. Жылына бір рет ұзақ мерзімге сақталуға қойылған аспаптарды сырттай қарап (байқап) тұру керек. Аспаптың бұзылмауы және оптикалық бөлшектері ажырап кетпеуі үшін, оны жылыту көзіне жақын жерде сақтауға болмайды. Штативтер, рейкалар, қадалар тік бағытта арнайы тіреуде (стойка) сақталуы тиіс. Магниттік бағдарламалары бар аспаптарды электрөткізгіш және ферромагнитті материалдан жасалған заттардан 2 м қашықтықта сақтаған жөн. Сақталатын аспаптардың барлығына өтетін жол ашық болуы тиіс. Аспаптар сақталатын жайдағы ауада аспап пен оның Геодезиялық аспаптар 33 қаптамасының бұзылуына әсер ететін зиянды қоспалар болмауы керек. Аспапты суық жерден жылы жайға апарғанда (немесе керісінше), қаптаманы жабық күйінде 1 сағаттай қалдыру керек. Содан кейін қаптаманы біртіндеп ашып, аспапқа қоршаған орта температурасына бейімделуге мүмкіндік беру қажет.

Жолда жасалатын жұмыстарға қызғылт-сары түсті форма киген адамдар ғана жіберіледі. Жұмыс уақытында екі белгі беруші адамдарды бөледі, олар жақындап келе жатқан көліктер туралы хабар береді. Автожолдарда белгі берушілер жұмыс орнынан екі жақта 50-100 м арақашықтықта орналасулары керек, ал теміржолда 1 км-ден кем емес жерде. Жаңбыр жауып тұрғанда, тұман, қатты жел болғанда жолда геодезиялық жұмыстарды жасауға тыйым салынады. Жолдан өткен кезде және есептеу жасаған уақытта жолдың дәл үстімен емес, шет жақтарымен жасайды.

Электрфицияланған теміржол рельстарын өлшегенде рулетканы немесе темір лентаны ауада ұстап тұрып өлшейді. Вагондардың астымен жүруге, астымен геодезиялық құралдарды және инвентарьді тасуға, вагон буферлері арасы 5 м-ден кем болса олардың арасы арқылы өтуге тыйым салынады.

Ұзындығы 50 м-ден кем көпірде жұмыс жасағанда, поезд жүру уақытында көпір үстінен кету керек. Ал көпір ұзындығы 50 м-ден асса, жұмысшылар қуыстарда жасырынады.

Геодезиялық белгілерді жасағанда және орнатқанда келесі ережелерді сақтау керек.

Жұмысқа арнайы дайындығы бар, геодезиялық беліглерді орнатудың қауіпсіз техникасын үйренген адамдар ғана жіберіледі.

Белгінің бөлшектерін жерде жасайды, жұмысты балтамен немесе ара арқылы орындайды. Ағаш бөлшектерін кесуде оларды аяқпен ұстап, бекітуге тыйым салынады. Оны П-тәріздес арнайы құралда бекітеді және балтаның аяққа қарай тайып кетпеуін қадағалайды. Ағаштарды шабу кезінде оларды аяқпен бекітуге болмайды.

    1- сурет: Қажиақпаров Әсет, Қозметов Абдуманап, Түзелбай Серікбай

                     

                     

                        2 ТЕОДОЛИТТІК ЖҮРІС

                                 2.1 Теодолиттік жүріс туралы

Теодолит (грек. theadomai – қараймын және dolichos – ұзын) горизонталь және вертикаль бұрыштарды және жіптік қашықтық өлшеуіштің көмегімен арақашықтықты өлшеуге арналған маркшейдерлік-геодезиялық аспап. Зерттеу және құрылыс жұмыстарына арналған теодолиттер, әдетте, буссольдармен, ал олардың кейбіреулері дүрбісінде цилиндрлі деңгейлеуіштермен және қашықтық өлшеуіш саптамамен жабдықталады. Теодолитттің бұрыш өлшеуіш дөңгелектері металдан және шыныдан жасалады. Біріншілерінің санақ тетігі – микроскоп-микрометрлер шкалалы микроскоптар, ал екіншілерінде –  оптикалық микрометрлер, шкалалы және штрихты микроскоптар болады. Шыны дөңгелегі бар теодолиттер оптикалық теодолиттер деп аталады. Осьтерінің құрылысы бойынша теодолиттер қарапайым және бұрыштарды қайталаулар әдісімен өлшеуге мүмкіндік беретін қайталауыш болып бөлінеді. Теодолиттер дәлдігіне қарай жоғары дәлдікті, дәл және техникалық болып үш топқа бөлінеді.

4Т – сериялы оптикалық теодолиттер –горизонталь және вертикаль бұрыштарды өлшеу және көру дүрбісіндегі деңгей көмегімен нивелирлеу үшін қажет. Бұл теодолиттер тахеометриялық және теодолиттік түсірістерге және де жоғары дәлдікті қажет етпейтін жұмыстарда қолданылады. Олар қолдауға ыңғайлы және қарапайым. Аспап тұғырында оптикалық центрлеуіш бар және ол үшін штативті жүйе бойынша жұмыс істеуге мүмкіндік береді (4Т15П, 4Т30П).

 

 

         

 

             

2-сурет. 15П, 4Т30П Теодолиттері

 

 

  Бұл теодолиттердің ерекшеліктері:

·   көру дүрбісінің тура бейнелеуі;

·  лимбты арнайы бұрында арқылы бұрып қоюы;

·  кез келген ауа-райында жұмыс істеу білу қабілеті;

·  салмағы кіші және осы күнгі дизайн.

Теодолиттің комплектісінде: аспап, шпилька, үлкен бұрауыш, кіші бұрауыш, паспорт, қабы бар.

Теодолиттің техникалық сипаттамалары 8 – кестеде берілген.

 

1 – кесте:

 

Техникалық сипаттамалары	4Т30П	4Т15П
Көру дүрбісінің ұлғайтқыштығы, есе Нысаналаудың ең кіші қашықтығы, м Верт .дөңгелек компенсаторың жұмыс диапазоны, Есеп алу микроскоптың шкаласың бағасы, сек. Горизонталь бұрышты өлшеудің орташа квадраттың кателігі. Верикаль бұрышты өлшеудің орташа квадраттың қателігі Теодолиттің салмағы	20 1,2 4 1”   20”   30” 3,5	20 1,2 5 1’   15”   15” 3,5

 

3Т сериялы теодолиттерге 3Т2КП және 3Т5КП теодолиттері жатады. 3Т2КП теодолиты триангуляция, полигонометрия да, геодезиялық жиілету тороптарында, қолданбалы геожезия, астрономиялық –геодезиялық өлшеулерде горизонталь және вертикаль бұрыштарды өлшеуге қолданылады.

3Т5КП теодолиты бұрыштарды геодезиялық жиілету тороптарында, қолданбалы геодезияда, ізденіс жұмыстарында, теодолиттік түсірістерде, жер бетіндегі маркшейдерлік жұмыстар және т.б. қолданылады. Осы теодолиттердің техникалық сипаттамалары 2 – кестеде келтірілген.

 

3-сурет: Арыстан Елжас, Қажиақпаров Әсет, Ташаухан Дамир, Құдірет Рахат, Шынжырхан Шолпан, Азханов Хасан.

Электронды теодолиттер.

Қазіргі электронды теодолит – бұл оптикалық-электронды аспап, оның құрамы теодолитпен, микропроцессорлы қашықтық өлшегіш пен өлшеу нәтижелерін сақтау және өңдеу функцияларымен қамтылған.

Лазер қондырылған LDT5D SQKKIA теодолиті тоннель, жерасты жұмыстарында жарығы әлсіз жерлерде жұмыс істеуге таптырмайтын аспап. Бұл аспап электронды теодолит пен лазерлі көздегіштің қосындысын береді. Сәуле таратқыш лазер екі режімде жұмыс істейді: фокусталған сәуле (жоғарғы дәлдікте бағыттау үшін) және параллель шоғырланған (бағытты бақылау үшін) сәуле.

Екі осьті компенсатор бұрыштық өлшеулердің дәлдігін максималь алуға мүкіндік береді. Ұзақ мерзімді лазерлі диодтың екі сәулелену қуаты бар (1МВт –  200 м немесе 2,5 МВт –  400 м).

Аспаптың функционалды батырмалары өте ыңғайлы, әрі қолайлы етіп жасалған (51-сурет). Стандартты жинақ: аспап, аккумуляторлар BDC25A – 2 дана, зарядты құрылғы, нұсқаулар, футляр жатады.

 

 

4-сурет. Лазер қондырылған LDT5D және DT500, 500Д SQKKIA теодолиттері

SOKKIA-нің DT500, 500Д, 600 теодолиттері – DT500/600 электронды теодолиттердің жаңа сериясы болып табылады. DT – бұрыштарды өлшеуге арналған жетік аспап. Аспапты қолдану кезінде санақ қателіктері толығымен жойылады (бұрыш нәтижелері дисплейге беріледі). Аспап, пішіні жағынан жұмыс істеуге қолайлы, жаңа дизайн, оптикалық центрлеу және қолайлы үлкен дисплеймен қамтылып, 4 – кнопкамен жұмыс істейді.

 

 

2-кесте:

LDT50, DT500A, DT600, DT500 теодолиттерінің техникалық сипаттамасы

Көру дүрбісінің үлкейтуі, өлшеу бұрыштарының ОҚК, " Компенсатор   Дисплей Батареясыз массасы, кг Жұмыс температурасы, °С	LDT50	DT500	DT500A	DT600
	ЗОх			26х
	5			7
	Екі өсті диапазонымен ±3' 4 жол х 20 символдан, 2 жол х 8 символдан, екі жағынан екі экран 5,7                                                4,7 - 20° - + 50°		2 жол бір экран, 4,6	х 8 символдан, бір жағынан 4,2

 

Сенімді екі осьті компенсатор (DT500/LDT50). Аспап С (R14) типті 2 батареямен жұмыс істейді. Сыртқы әсерлерден қорғалған, ауа райының қолайсыз жағдайларында да жұмыс істейді (қатты шаңды, ылғалды, жаңбырлы жерде).

Қазіргі кезде қолданылып жүрген теодолиттер бұрыш өлшеу дәлдігіне, есеп алу құрылғыларының түрлеріне, горизонталь дөңгелектің вертикаль осьтері жүйесінің конструкциясына және атқаратын міндеттері жағынан әртүрлі болып бөлінеді. Горизонталь бұрыштарды өлшеу дәлдігіне қарай теодолиттер 3 топқа бөлінеді:

1. Техникалық Т15К, 2Т30, 2Т30М теодолиттік және тахеометриялық жүрістер мен түсірістерде, сондай-ак жер бетіндегі және жерасты қазбаларындагы маркшейдерлік жұмыстарды атқару кезінде бұрыштарды өлшеуге арналған.

2. Дәл теодолиттер 2Т2-3 және 4 кластық триангуляция мен полигонометриядағы бұрыштарды өлшеуге арналған, ал 2Т5К- триангуляциялық жүйелер мен 1 және 2 разрядтық полигонометриялық, сонымен қатар, жер беті маркшейдерлік жұмыстарда бұрыштарды өлшеуге арналған.

3. Жоғарғы дәлдікті электронды теодолиттер және тахеометрлер Та2М мен полигонометриядағы бұрыштарды өлшеуге теодолиттің негізгі бөліктеріне толығырақ арналған.

Теодолиттің шартты белгілеріндегі Т әрпі "теодолит" деген аспап атын білдірсе, сол әріптен кейінгі цифр горизонталь бұрышты өлшеудің секундтық орташа квадраттык қателігін білдіреді, мысалы Т5 теодолиті үшін mp-5 , ТЗОМ үшін тр=5 , ал Л/-деген әріп маркшейдерлік жұмыстарға арналгандыгын көрсетеді. Кейінгі кезде теодолиттер жаңартылып, 2Т2, 2Т5, 2Т30 тектес болып шығарылуда. Есеп алу тетіктерінің түріне байланысты теодолиттер тағы үш топқа бөлінеді: а) бағалау микроскобы; ә) шкалалы микроскоп; б) оптикалық микрометрлер.

Горизонталь дөңгелектің вертикаль осьтері конструкциясына байланысты қайталанатын және қайталанбайтын теодолиттер болып бөлінеді. Қайталанатын теодолиттерде лимб пен алидада жеке айналады, әрқайсысының қысып коятын және жетекші бұрандалары болады. Оларга ТЗО, 2Т30 теодолиттері жатады. Ал қайталанбайтындарга 2Т30М, 2Т5, 2Т2, т.б. жатады, оларда лимб арнайы күрылғы аркылы керекті жағына бұрылады.

Техникалық теодолиттің негізгі тексеруі мен жөндеулері:

1.Горизонталь дөңгелектегі цилиндрлік деңгейдің осі - VV' теодолиттің айналу осіне перпендикуляр болуы тиіс. Осыны бекітіп, цилиндрлік деңгейдің осін (VV') трегердің (1) екі көтергіш винттеріне параллель бағытта орнатады. Содан кейін сол екі қарама-қарсы бағытта бұрап, деңгейдің үлбіреулігін ортасына келтіреміз.

2. Дүрбінің визирлік осі (VV) оның айналу осіне (ТТ) прпендикуляр болуға тиіс. Бұл шарттың орындалмауы коллимациялық қатеге (с) әкеліп соғады. Коллимациялық қатені табу үшін теодолиттің айналу осін тік бағытқа келтіреміз де, дүрбіні алыс бір нүктеге көздейміз.

Алдымен дүрбіні вертикаль дөңгелек оң жақта тұрған жағдайда (КП) көздейміз де, микроскоптан есеп (а1) аламыз. Сонан кейін дүрбіні зенит арқылы айналдырып (яғни вертикаль дөңгелек дүрбінің сол жағында болады - КП), қайтадан сол нүктеге көзделеді де, есеп (а2) алынады.

 

              5-сурет: Түзелбай Серікбай, Қажиақпаров Әсет

 

Жергілікті жердің картасы мен планын жасау үшін жүргізілетін геодезиялық өлшеулер процесін түсіріс деп атайды. Егер түсіріс нәтижесінде жердегі заттардың, нысандардың контурлары мен өзара пландық орны, яғни жергілікті жердің жай-жапсары анықталатын болса, онда түсіру горизонтальдық деп аталады. Егер жердің жай-жапсарымен қоса жердің бедері түсірілетін болса, онда түсіріс топографиялық деп аталады.

Теодолиттік түсіріс – жердің контурлық планын алу үшін теодолит (бұрыш өлшегіш аспап) пен өлшеу таспасының (қашықтық өлшеуіш) көмегімен орындалатын геодезиялық жұмыстардың түрі,теодолиттік түсірулер кезінде горизонталь бұрыштар β және арақашықтықтар S өлшенеді.

Теодолиттік түсіріс үшін тірек жүйесі, әдетте теодолиттік жүрістер түрінде құрылады да, олардың нүктелерінен ситуацияны түсіре отырып, қажетті нүктелердің орнын полярлық әдіспен, перпендикулярлар және жарма әдістермен, сонымен қатар әр түрлі бұрыштық және ұзындық қиылыстырулар көмегімен анықтайды.

Теодолиттік түсіріс дайындық, далалық және өңдеу жұмыстарынан тұрады.

Дайындық жұмыстары кезінде жергілікті жердің жай-жапсарын түсіру дәлдігіне байланысты түсірістің масштабын таңдайды. Қолда бар барлық картографиялық құжаттарды (планды, картаны,профильді) мұқият қарап зерттейді. Егер түсіріс жүргізілетін ауданда геодезиялық тірек жүйесінің пункттері болса, онда олардың орналасқан жерінің схемасын жасап, каталогтан координаталарын жазып алады.

Далалық жұмыстарға:

– жергілікті жердің рекогносцировкалау (байқап қарау) және пункттерді бекіту;

– бұрыштар мен ұзындықтарды өлшеу;

– жердегі заттарды,контурларды түсіру;

– жүріс пункттерін жергілікті жердегі тірек пункттеріне байланыстыру.

Рекогносцировка негізінде геодезиялық тірек жүйесінің пункттерін іздеп тауып, теодолиттік жүрістің неғұрлым қолайлы (ашық жерде орналасқан) орындарын белгілейді.

Геодезиялық барлау жұмыстарын атқарған кезеңде көбіне жүру маршрутын, яғни жер бетіндегі түсіру жұмыстарының бағытын бағдарлауға тура келеді. Жердегі сызықты бағдарлау дегеніміз, оның бағытын бастапқы бағыт арқылы табу. Геодезияда бастапқы бағыт ретінде меридиан пайдаланылады.Сызықтың бағытын анықтайтын бұрыштар ретінде негізгі азимуттар, магниттік азимуттар және дирекциондық бұрыштар қызмет етеді. Осы бұрыштар бастапқы бағыттан бастап сағат тілінің бағыты бойымен 0°-тан 360°-ка дейін өлшенеді.Негізгі азимут деп сағат тілінің бағыты бойымен бастапқы (географиялық) меридианның солтүстік бағытынан осы белгілі бір алынған бағытқа дейінгі есептелетін горизонталь бұрышты атайды. Қандай да бір АВ сызығының А нүктесінде анықталатын азимут тура азимут деп, ал В нүктесінде анықталған азимут кері азимут деп аталады. Тура және кері азимуттар арасындағы байланыс мына формуламен өрнектеледі:

 

                                 А_к = А_т + 180°+φ,                                      (1)

 

мұндағы φ — меридиандардың жақындасуы, яғни меридиан мен абсцисса осіне немесе осьтік меридианға параллель сызық арасында берілген бұрыш. Бұл бұрыштың мәні берілген нүктедегі әр зонаның осьтік меридианынан қашықтауына байланысты болады, әрі 0°-тан 3°-қа дейін ауытқуы мүмкін.

Меридиандардың жақындасуын мына формула бойынша анықтауға болады:

 

                                 γ =l·sinφ,                                          (2)

 

мұндағы l —нүктелер арқылы өтетін меридиандар бойлығының айырмашылығы; φ—сызықтың орташа геодезиялық ендігі.

Сызықты азимут бойынша бағдарлау кезінде меридиандар жақындасуын есепке алу қажеттілігі даладағы өлшеулерді өңдеуді қиындатады, сондықтан азимуттар көбінесе жоғары геодезияда қолданылады.

Магниттік азимут деп, сағат тілінің бағыты бойымен магниттік меридианныц солтүстік бағытынан (магнит тілінің солтүстік шетінен) белгілі бір алынған бағытқа дейін есептелетін горизонталь бұрышты атайды. Магниттік азимуттар компаспен немесе буссольмен өлшенеді:

 

                                А=А_М + δ_ш; А=А'_М – δ_{б ,}                                              (3)

 

Егер шығыс бұрылуды оң деп, ал батыс бұрылуды теріс деп қабылдасақ, онда екі жағдайда да мынаны шығарып аламыз: мұндағы δ_ш, δ₆—магнит тілінің сәйкесінше шығыс және батыс бұрылулары:

 

                                А=А_М + δ                                      (4)

 

Магниттік азимуттан негізгі азимутқа көшу үшін магнит тілінің бұрылуының шамасын және атын (шығыс нсмесе батыс) білу қажет. Магниттік азимутты А_м негізгі азимут магниттік азимут пен магнит тілінің бұрылуының қосындысына тең. Жер бетінің әрбір нүктесінде магниттік бұрылудың шамасы әр түрлі және 500 жылға жуық кезең ішінде магнит тілі өзінің орнынан шамамен 22,5°-қа екі жаққа ауытқиды. Демек, сызықты магниттік меридиан бойынша бағдарлау тек қана жер бетінің шағын учаскелерінің пландарын жасаған кезде ғана қолданылады.

Карталар мен пландарды координаталардың зоналық жүйесінде жасаумен байланысты, геодезияда дирекциондық бұрыш жиі қолданылады. Егер М₂ нүктесінде (11-сурет) сызықтың бағыты А₂ азимутымен емес α горизонталь бұрышымен анықталса және ол азимут сияқты сағат тілінің бағыты бойымен, бірақ нақты бір М₂ нүкте меридианынан емес, дұрысында меридианға параллель бағыттан кез келген нүктеде, мәселен М₁нүктесінде есептелсе, онда мұндай бұрыш дирекциондық бұрыш деп аталады.

Осыдан келіп, дирекциондық бұрыш (α) дегеніміз осьтік меридианның солтүстік бағытынан немесе абсцисса осінің оң бағытынан сағат тілінің бағыты бойымен осы бағытқа дейін есептелетіп горизонталь бұрыш екендігі шығады. Егер М нүктесіндегі С₁О₁ сызығын тең бұрышты көлденең цилиндрлі проекциясында осьтік меридиан десек, ал С₂О₂ сызығын М₂ нүктесіндегі негізгі меридиан, Ох сызығын километрлік тордың вертикаль сызығының бірі деп қабылдасақ, онда А₂ негізгі азимуты, ал а дегеніміз М₁М₂ сызығының М₂ нүктесіндегі дирекциондық бұрышты көрсетеді, оның үстіне

 

                      А₂= α – γ ,                                       (5)

 

                           

 

6-сурет. Дирекциондық бұрышты анықтау

 

яғни нақты бір нүктедегі кез келген сызықтың негізгі азимуты мен дирекциондық бұрышының арасындағы айырмашылық осы нүктедегі негізгі меридианның зонаның осьтік меридианымен жақындасуына тең. Осьтік меридианнан батысқа қарай орналасқан нүктелер үшін меридиандардың жақындасуы тең:

 

                                          А₂= α + γ ,                                                (6)

 

Әрбір сызықтың түрлі нүктелеріндегі дирекциондық бұрыш А азимутпен салыстырғанда тұрақты болып қалады. АВ бағытының αдирекциондық бұрышы тура, ал ВА бағытының дирекциондық бұрышы кері бұрыш деп аталады.

 

                                      α₁=α + 180°,                                            (7)

 

яғни кері дирекциондық бұрыш тура дирекциондық бұрыш пен 180°-тың қосындысына тең. Практикада α>180° болған кезде, кері дирекциондық бұрышты мына формуламен анықтаған қолайлы

 

                                        α₁=α – 180°,                                           (8)

 

Мысалы, a= 310⁰ 40' болса, онда a ₁=310⁰ 40'+180⁰ = 490⁰ 40', немесе a ₁=490⁰ 40' – 360⁰ = 130⁰ 40', себебі дирекциондық бұрыштың 360°-қа өзгеруісызықтың бағытын өзгертпейді. Ал (15) формуланы пайдаланатын болсақ, онда да a ₁=310⁰ 40' - 180⁰ = 130⁰40' тең болатынын көреміз.

Геодезиялық өлшеулерді өңдеу кезінде сызықтардың бағытын сүйір бұрыш арқылы анықтауға тура келеді. Бұл жағдайда румбтар қолданылады. Осьтік меридианның жақын бағытынан екі жаққа қарай бір нақты сызыққа дейін есептелетін сүйір бұрыш румб деп аталады.Румбтар 0°-тан 90°-қа дейін өзгереді және әрбір ширектегі шамасы бірдей болуы мүмкін. Бағытты бір мәнде анықтау үшін румбтың сандық мәнінің алдында ширектің аты көрсетіледі. Мысалы: СШ (солтүстік-шығыс), ОШ (оңтүстік-шығыс), ОБ (оңтүстік-батыс), СБ (солтүстік-батыс).

Әрбір ширекте румбтар мен дирекциондық бұрыштар арасында мынадайбайланыстар болатынын көреміз:

 

I ширек (СШ) r = α,

II ширек (ОШ) r = 180° - α,

III ширек (ОБ) r = α - 180°,                              (9)                             

IVширек (СБ) r = 360° - α,

 

Мысалы, дирекциондық бұрыш a=230⁰10' делік. Алдымен осы бағыттың қай ширекте жатқанын анықтаймыз, яғни III ширек (ОБ). Содан кейін румбты табамыз: r = 230°10'–180°= 50°10'. Егер 1—2 сызықтың дирекциондық бұрышы (a_1-2) белгілі және жүрістің сол жағында жатқан горизонталь бұрышы b _с өлшенген болса, онда теодолит жүрісінің келесі 2-3 қабырғасының a _2-3 дирекциондық бұрышы былай анықталады:

 

                                 a _2-3 = a _1-2 + φ ,                                      (10)

 

                         мұндағы φ = β _с – 180°. Ендеше

 

                                a _2-3 = a _1-2 – 180° + β _с,                                                (11)

 

Егер полигондағы жүрістің оң жағындағы жатқан горизонталь бұрыш (b _о) белгілі болса, онда a _2-3 дирекциондық бұрышы былай табылады:

 

                                  a _2-3 = a _1-2 + φ ,                                    (12)

 

Енді φ мәнін (19) теңдікке қойып, мынаны табамыз:

 

       a _2-3 = a _1-2 +180° - β ⁰,                    (13)

 

Полигонның кез келген келесі қабырғасының дирекциондық бұрышын анықтау үшін табылған (18) және (20) формулаларын пайдаланып, былай жазуға болады:

 

α_{n – 1} = α _n + 180⁰ - β °

                                          α_{n + 1} = α _n - 180⁰ + β °,          (14)

 

Бағыттаушы бұрыш арасындағы байланыс. Магниттік ауытқу, меридиандардың жақындасуы.Берілген сызықтың дирекциондық бұрышын (α) өлшеу үшін оның бастапқы І-нүктесі арқылы абсцисса осіне параллель түзу жүргізіледі. 0°-тан 180°-қа дейінгі дирекциондық бұрышты өлшегенде транспортирдің нөлдік градусы километрлік тордың солтүстік вертикаль бағытымен сәйкестендіріледі. Ал 180°-тан артық болса, онда оңтүстік бағытпен сәйкестендіріледі де, бұл кезде алынған санға 180°-ты қосады.

Картада өлшенген дирекциондық бұрыштың мәнін біле отырып негізгі азимутты (А_н)есептеп шығару үшін мына формула пайдаланылады:

 

     А_н=α+γ,             (15)

мұндағы α — бағыттың дирекциондық бұрышының табылған мәні, градус; γ — берілген карта бетіне меридиандар жақындасуының орташа мәні, ол картаның оңтүстік рамкасының астында схема түрінде берілген, градус.Сызықтың магниттік азимутын анықтау үшін магниттік бұрылу шамасын, яғни негізгі меридиан мен магниттік меридиан арасындағы бұрышты білу қажет. Магнит тілінің бұрылуы шығыстық және батыстық болуы мүмкін. Магниттік азимут А_м=А_ш–d_ш немесе А_м=А_ш–d_б, мұндағы d – магнит тілінің бұрылуы, оның мәні картаның оңтүстік рамкасының астындағы схемада көрсетілген.

Тура геодезиялық есеп. Белгілі бір жердегі геодезиялық өлшеулердің нәтижесінде бұрынғы нүктенің координаталарына сүйеніп басқа нүктелердің координаталарын анықтау қажеттігі туады. Мысалы, нүктенің х₁және у₁ координаталары, 1-нүктеден 2-нүктеге дейінгі горизонталь ара қашықтығы және 1–2 сызығы бағытының дирекциондық бұрышы берілсін. Екінші нүктенің х₂ және у₂ координаталарын табу керек болсын. Осы тұрғыда координаталардың берілуі геодезиялық тура есепдеп аталады.

7-сурет. Тура геодезиялық есеп

 

1 және 2-нүктелерін координаталар осіне проекциялаймыз, 12-сурет.Осындағы келесі және бұрынғы нүктелердің координаталарының айырымы (D х және D у) координаталар өсімшелерідеп аталады. Олар d_1-2кесіндісінің координаталар осіндегі проекциялары болып табылады. 1–2–2' үшбұрышынан мынаны табамыз:

 

Δх = d_1-2 cos α _1-2,

                            Δ y = d_1-2sin α _{1-2                                     ,} (16)

Дирекциондық бұрыштардың (a) әр түрлі мәндері үшін D х және D у өсімшелерінің таңбалары 2-кестеде келтірілген.

 

3-кесте.Координаталар өсімшелерінің таңбалары

Координаталар өсімшелері	І ширек	ІІ ширек	ІІІ ширек	ІV ширек
Dх	+	-	-	+
Dу	+	+	-	-

 

Демек, координаталар өсімшелерін біле отырып, 2-нүктенің координаталарын мына формулалар бойынша анықтауға болады:

 

х₂ = х₁ + Δх = х₁  + d_1-2 cos α _1-2,

         у₂ = у₁ + Δу = у₁  + d_1-2 sinα _1-2,     (17)

 

Сонымен, келесі нүктенің координаталары бұрынғы нүктенің координаталарына және координаталар өсімшелерінің қосындысына тең.

Кері геодезиялық есеп.

 

8-сурет. Кері геодезиялық есеп

 

Кесіндінің екі шетінің тік бұрышты координаталары арқылы осы кесіндінің ұзындығы мен дирекциондық бұрышын анықтайтын болсақ, онда бұл есеп геодезиялық кері есепдеп аталады. Мұндай есеп геодезияда барлау кезіндегі бұрғылау ұңғымаларының арасындағы ара қашықтықты анықтауда жиі кездеседі. А және В кесінділеріндегі екі бұрғылау ұңғымаларының координаталары берілген (13-сурет). Осы А және В нүктелеріндегі ұңғымаларының ара қашықтығы АВ =d мен АВ бағытының дирекциондық бұрышын a_AB анықтау қажет болсын.Тік бұрышты АаВ үшбұрышынан

tgr = tg α _AB =                                   (18)

Мұндағы В_а= D y=y_B-y_A,А_а= D x=x_B-x_A  болғандықтан

 

tgα_AB =                                 (19)

 

Дирекциондық бұрыштың мәнін анықтаған кезде координаталар өсімшелерінің таңбаларын ескерген қажет (2-кесте).Ұңғымалар арасындағы ара қашықтықты d тексеру мақсатында мына формулалардың көмегімен екі рет есептеп шығарылады:

                                                                                                          

                     ,

 ,                                     (20)

Бұдан басқа, ара қашықтықтың dмәнін тік бұрышты үшбұрыштан Пифагор теоремасы бойынша есептеп шығаруға болады [2]:

 

                          (21)

CST/berger 56 DGT-10 электронды теодолиті

 

 

9-сурет. CST/berger 56 DGT-10 электронды теодолитінің сипаттамасы: 1-оптикалық визир; 2-объектив линзасы; 3-қысқа бұрама; 4-горизонталь бойынша тура бағыттау бұрамасы (винті); 5-экран; 6-басқарма батырмалары; 7-көтерме винттері; 8-аспап центрінің таңбасы; 9-оптикалық құлама; 10-трегер бас тиегі; 11-тасымал тұтқышы; 12-тұтқаны бекіту винті; 13-цилиндрлік деңгей; 14-трегер қыспа винтінің басиегі (тек DGT10 моделі үшін); 15-аккумулятор; 16-фокустау винті; 17-окуляр; 18-қыспа винті; 19-вертикаль бойынша тура бағыттау винті; 20- Дөңгелек деңгей (тек DGT10 моделі үшін)

Калибрлеу.Аспаптар сапасының өлшеу дәлдігін қамтамасыз ету мақсатында CST/Berger заводтан шықпас бұрын екі рет тексеріледі. Сонымен қатар, аспап тасымалдау кезінде зақымданудан жақсы қорғанған. Дегенмен, мұндай қорғаныс болғанымен де, аспапты тасымалдау кезінде абайы болу керек. Юстировка жасалмаған аспаппен жұмыс істемеу үшін, алдымен оны арнайы маманның тексеруінен өткізу керек.

Ескерту:Аспапты тексеру алдында мына нұсқауды мұқият оқыңыз. Келесі сынақтама аспап дәлдігін анықтауға арналған.

Аспапты түзу 66 метрлік алаңға орнатыңыз. Екі бірдей рейканы 60 метр ара қашықтықта бір біріне қарама қарсы қойыңыз. Аспапты екі рейкаға дейін бірдей ара қашықтық болатындай етіп қойыңыз және деңгейлеңіз. Әрбір рейкадан отчет алыңыз. Айырмашылығын анықтап, жазып алыңыз. Содан кейін аспапты жарма сызығы нүктесіне тасымалдаңыз. Деңгейің келтіріп, қайтадан екі рейкадан отчет алыңыз. Айырмашылығы бірдей болу керек. А – А’ және В-B’ арасындағы айырмашылық ол аспаптың 60 метрлік жердегі қателігі. Юстировканы (түзетпе) білікті маман жасау керек. Жоғары дәлдікті алу мақсатында аспапты жиі тексеріп тұру керек.

                                                     

Функциялары.

Сурет. Теодолит экраны

Экран	Функция
V	Көру дүрбісін горизонталь остің нөлдік нүктесінен бұрмағанша вертикаль бұрыш символы вертикаль бұрыш отчетының орнына көрсетіліп тұрады. Бұл әрекет нөлдік шаманы орнатады.
HR	Сағат тіліне қарсы горизонталь бұрыштың отчет символы
HL	Сағат тілі бойынша горизонталь бұршытың отчет символы
	Батарея зарядының деңгейі
G	Гондағы бұрыштық өлшеулер
%	Вертикаль бұрыш отчеттар еңісітігі процентпен көрсетіледі.

 

4-кесте. Теодолит экраны мен оның таңбаларының фукнциясы, әрекеті

 

Символ	Функция	Әрекет
R/L	Горизонталь бұрыштың отчсетының бағытын қондыру	Отсчет бағытын сағат тілімен (HR) және оған қарсы (HL) ауыстыру үшін қолданады. Отсчет бағыты батырманы әр басқан сайын өзгереді.
HOLD	Горизонталь бұрыш отсчетын шегеру	Горизонталь бұрыш отсчетын экранда шегеру үшін қолданылады. Батырманы басқанда горизонталь бұрыш отсчетының мәні жыпылықтап тұрады. Енді аспапты бұрыш отсчетының өзгеіріссіз бұруға болады. Қайта батырманы бассаң, бұл режим жойылады.
	Экранның және жіп торларының көмескі жарығы	Экранды және жіп торларын көмескі жарықтау үшін қолданылады. Қосу үшін батырманы басыңыз, өшіру үшін тағы да басу керек.
V%	Вертикаль бұрыш отсчетын еңіс процентінде көрсету режиміне ауысу.	Вертикаль бұрыш отсчеттарын градус, гон және еңіс процент арасында ауыстыруға арналған режим үшін қолданылады. Еңіс көрсету режимі қосылып тұрғанда экранда % символы тұрады.
0SET	Горизонталь бұрыш отсчетын жаңарту (нөлдеу)	Горизонталь бұрыш отсчетын жаңарту (нөлдеу) үшін қолданылады. Кез келген нүктеде батырманы басу арқылы жүзеге асады.
	Қуат көзін өшіріп, қосу	Қуат көзін қосып, өшіру ушін қолданылады.

Өлшеу параметрлерін баптау

А) қуат көзін қосу

В) «R/L» және«V%» бірге басыңыз. Дыбыс естіп, экраннан мына суретті көресіздер

С) өлшеу параметрлерін баптау үшін:

 

 5-кесте. Өлшеу параметрлерін баптау

Басу керек	Нәтиже
R/L	Горизонталь және вертикаль бұрыштың көрсетілетін отсчетын кемінде 5 немесе 10 секундқа өзгерту
V%	Горизонталь және вертикаль бұрыштың көрсетілетін отсчетын 360 градусжәне 400 гон арасында өзгерту
HOLD	Автоматты түрде қуаттың өшірілу уақыты. Келесі режимдерде қол жетімді: 0 автоматты өшіру жоқ 20 автоматты өшіру 20 минуттан кейін 30 автоматты өшіру 30 минуттан кейін
0SET	Нөлдік отсчетты және вертикаль дөңгелектің отсчетын өзгерту. Үш режим бар: Ua, Ub, Uc. Келесі суретте айырмашылығы көрсетілген.
	00 ,900 ,1800 ,2700 арқылы горизонталь шеңбермен өткенде дыбысты өшіріп қосу

Өлшеуге дайындық. Аспапты орнату және нивелирлеу

1. Неғұрлым жоғары дәлдікті алу үшін аспапты орнату және нивелирлеуді мұқият жасау керек.

2. Штативті керек нүктенің устіне орнатып, аяқтарын бекітіңіз. ( 3 пункт тек DGT10 арналған, BDT30 пайдаланғанда 4 пунктке ауысыңыз)

3. DGT10 өресіл нивелирлеуін дөңгелек деңгей арқылы жасаңыз.

А) А және В көтерме винттерін дөңгелекшені солдан оңға жылжығанда қолданыңыз

 

 

В) С көтерме винтін центрлеу үшін қолданыңыз

 

 

4. Цилиндрлік деңгей арқылы дәл нивелирлеу жүргізіңіз:

 А) Суретте көрсетілгендей болу үшін аспапты бұрыңыз. Содан кейін А және В көтерме винттерін қолданыңыз

 

 

В) аспапты 90°-қа бұрыңыз (100 гон) және С көтерме винтін пайдаланыңыз.

 

 

С) А және В пунктін деңгей келгенше орындаңыз.

5. Оптикалық құлама арқылы аспапты центрлеңіз

А) Окуляр фокусы сақинасы арқылы нақты жіп торлары сурет алу.

 

В) Көру дүрбісі фокусының сақинасы арқылы нысанның нақты суретін алу.

 

 

С) стандық винтті сәл босатып, аспапты жылжыту арқылы ценртді табу.

Д) винтті қайта қатайтып, дөңгелекше центреленгенін тексеру

 

 

Көру дүрбісі окулярының фокусировкасы. Көру дүрбісін жарық жерге дәлдеп, фокус сақинасын айналдыру арқылы нақты сурет алыңыз.

Параллакстардан алшақ болыңыз. Олардан құтылу келесідей:

1. Фокус сақинасын айналдыра нақты сурет алыңыз

2. Кремальераны жіп торында фокусталған сурет пайда болғанша айналдырыңыз

3. Егер сурет жіп торына қатысты жылжып кетсе, фокустық сақинаны параллакстан құтылғанша айналдырыңыз.

Әр қашанда жұмыс барысы алдында жоғары дәлдік алу үшін параллакстарды жойыңыз.

Нысанға бағыттау. Қыспа винттерін босатып, оптикалық визир арқылы көру дүрбісін нысанға келтіріңіз. Ол көру дүрбісінің астында және үстінде орналасқан.

 

 

 

Өлшеулер. Қуат көзі.

1. Қуатты қосыңыз. Экран сегменнтерінің барлығы 2 секундтай жанады.

 

 

2. Вертикаль бұрыш отсчеты SER деп көрсетіліп тұрады. Ол дегеніміз SET

 

3. Вертикаль бұрыш 0 қондыру үшін көру дүрбісін бұрыңыз. Бұл дегеніміз қадаға вретикаль бұрыштың нөлі арқылы өтіп отсчеттарды бастау үшін арналған.

 

 

4. Аккумулятор зарядтарын тексеріңіз.

 

 

Толық, жартылай және аз заряды көрсетіледі. Толығымен заряды қалмағанда түсіріс жасау мүмкін емес. Мұндай жағдайда батареяны ауыстыру керек.

Ескерту: аккумулятордың жұмыс істеу уақыты тікелей оның типінен, шығарылған фирмасынан және де қошаған орта температурасынан тәуелді.

Горизонталь бұрыштарды өлшеу.

 

 

1. А нысанына бағытталыңыз.

2. Горизонталь бұрыштың отсчеттарын жаңарту үшін 0SET батырмасын басыңыз, HR 0⁰00’00’’

3. Екінші нысанғы «В» бағыттаңыз, экранда А және В арасындағы бұрыш көрсетіліп тұрады. HR 30⁰15’00’’. HR символы экранда горизонталь бұрыштардың сағат тілімен ұлғаятындығын көрсетсе, ал HL символы керісінше, сағат тіліне қарсы бағытта көрсетеді

Горизонталь бұрыштың мәнін қондыру.

1. Горизонталь бұрыш HR 60⁰00’00’’ болып көрсететіндей аспапты бұрыңыз.

2. HOLD батырмасын басыңыз, экранда HR 60⁰00’00’’ жанып өшіп тұрады

3. Аспапты нысанға бағыттап қайта HOLD басыңыз. Горизонталь бұрыштар ары қарай HR 60⁰00’00’’ осыдан саналады

Вертикаль бұрыштарды өлшеу.

Вертикаль бұрыштарды өлшегенде үш түрлі өлшеу шкалаларын таңдауға болады. Өзіңізге керек режимді таңдаңыз.

Еңісті процентпен өлшеу

 

 

V% батырмасын басқанда сіз вертикаль бұрыштарды процентпен көрсетілуін таңдай аласыз ( 0 ден 100 % ға дейін). Экранда вертикаль бұрыш отсчетының орнына % символы көрсетіліп тұрады.

Ара қашықтықты өлшеу.

1. Ара қашықтықты өлшеу қашықтықты өлшеуіш жіптер көмегімен іске асады.

 

 

2. Нивелирлік рейкадағы «l» бөлігін алу

 

3. Сол бөлікті 100 ге көбейтіңіз

 

 

6-кесте. Қателік кодтары

Экран	Себеп
Е01	Горизонталь бұрыш қадағасы жұмыс істеу үшін аспап горизонталь тым қатты айналуда
Е02	Вертикаль бұрыш қадағасы жұмы істеу үшін аспап тым қатты вертикаль айналуда
Е03	Вертикаль бұрыштарды өлшеу жүйесінің қателігі. Аспапты өшіріп, қайта қосу керек. Егер қайталана берсе, онда аспапты жөндету керек.
Е04	Горизонталь бұрыштарды өлшеу жүйесінің қателігі. Аспапты өшіріп, қайта қосу керек. Егер қайталана берсе, онда аспапты жөндету керек.
Е06	Вертикаль бұрыштың нөлін қондырғандағы қателік. Аспапты жөндету қажет.

 

Қуат көзімен жұмыс істеу. Батареялық бөлікті ажырату,

Бағыты бойынша жабынды астыға басып, оны аспаптан кері үстіге тартыңыз.

Батареяны ауыстыру.

1. Металлдық қақпаны ашу үшін ілгекке басыңыз

2. Батаеряны суреттегідей салыңыз

3. Металлдық қақпаны қойып, басыңыз.

Тексеріс және юстировка. Юстировка ережелері.

Тексерісті және юстировканы жасағанда міндетті түрде кезегімен жасау керек, әйтпесе юстировка дұрыс болмайды

Юстировка реті:

1. Цилиндрлік деңгейді тексеру және юстировкасын жүргізу

2. Дөңгелек деңгейді тексеру және юстировкасын жүргізу

3. Оптикалық құламаны тексеру және юстировкасын жүргізу

Әр уақытт жасалған юстировка нәтижелерін тексеріңіз.

Тексеріс және юстировка.

1. Цилиндрлік деңгей

А) цилиндрлік деңгейді А және В деңгейлік винттерге параллель қойыңыз. Дөғгелекшені осы винттар арқылы центрлеңіз

В) аспапты 90 градусқа бұрып, С винтімен деңгейді келтіріңіз

С) аспаты орнына келтіріп, тексеріңіз. Дөңгелекшенің орнынла тұрғанын, сосын 180 градусқа бұрып тексеріңіз

Д) берліген шпилькамен юстировкалық винтімен дөңгелекшені жарты ауытқу доғасына жылжытыңыз

Е) аспапты бастапқы орнына келтіріп, А дан С ға дейінгі жұмысты центрлемегенше қайталаңыз.

2. дөңгелек деңгей

Егер цилиндрлік деңгейден кейін центрлеу болса, онда бұл юстировка керек емес.

3.оптикалық құлама

Бұл юстировка оптикалық құламаның вертикальдік осьпен қиыстыру үшін керек

А) оптикалық құламаны жергілікті маркаға бағыттаңыз. Көтерме винттар арқылы немесе аспапты жылжыту арқылы жасауға болады.

В) аспапты 180 градусқа бұрыңыз (200 гон) және жергілікті маркаға бағытталғанын тексеріңіз. Егер дұрыс болса, ары қарай юстировканың қажеті жоқ. Ал егер дұрыс емес болса, келесі пунктті қараңыз

С) оптикалық құламаның юстировкалық винтінің қорғауыш қақпағын сағат тіліне қарсы бұрып шешіңіз. Содан сіщ төрт оптикалық құламаның юстировкалық винтін көресіз

Д) берілген шпилька көмегімен құлама осін жарты ауытқуға жылжытыңыз. Бір винтті ¼ бұрамаға босатып, екіншісін ¼ қатайтыңыз.

Е) А дан Д ға дейін қайталай беріңіз тура жасалмағанша

Вертикаль бұрыш нөлдік орынның юстировкасы.

Нақты нивелирленген аспап

V% батырмасын басып ұстап тұрыңыз, содан кейін қосатын батырманы басыңыз. Аспап экраны нөлдік орынның юстировкасына ауысады.

Көру дүрбісін вертикаль бұрышты жаңарту үшін еңкейтіңіз. Экранда STEP1 жазуы шығады

Көру дүрбісін кез келген жерге бағыттаңыз. Көлденеңнен ±10⁰ шамасында. V% батырмасын басыңыз, сонда бірінші нүкте мәліметтері сақталып, экранда STEP2 жазуы шығады.

Аксессуарлар.Стандартты құрал жабдықтар

Тасымалдау үшін жәшік, күндік бленда, құрал сайман жинағы, жаңбырдан қорғау қабы, ветошь, жіптік құлама

Қосымша құрал жабдықтар.

Қайта қуаттау батареялары, зарядтайтын құрал, штатив, диагональді окуляр, нивелирлі рейка, күндік фильтр, күндік призма.

Күтім:

1. Аспапты мұқият қолданыңыз, соққылардан қорғаныңыз. Тасымалдау кезінде амортизациялы заттарды қолданыңыз. Қатты соққыдан кейін дұрыс жұмыс істеуі екіталай

2. Батарея зарядын үнемі тексеріп отырыңыз

3. Аспапты тасымалдау барысында міндетті түрде оны штативтен шешіп алыңыз. Егер штативпен тасымалдасаңыз, онда алдыңызда мейлінше тік бағытта ұстаңыз, иығыңызға іліп тасуғы тыйым салынған.

4. Аспапты күннің астында не болмаса не болмаса қатты ысып тұрған көлік ішінде қалдырмаңыз.

5. Аспапты дұрыс жерде сақтаңыз. Құрғақ, температурасы 45⁰ С төмен. Сақтауға қойғанда батареяларын алып тастаңыз

Әр уақытта аспапты тазалап тұру керек, әсіресе линзаларын. Жаман ауа райында қолданылса, оны жақсылап сүртіп кептіру керек.

 

                    11-сурет: Түзелбай Серікбай, Құдірет Рахат

 

 

                           
                                   3 НИВЕЛИРЛІК ЖҮРІС

                         3.1 Нивелирлік жүріс

Нүктелердің биіктік белгілерінің мәні мен олардың салыстырмалы биіктіктерін есептеп шығаратын геодезиялық өлшеулер нивелирлеудеп аталады. Нүктелердің алынған биіктік белгілерінің мәні барлық масштабтағы топографиялық түсірістердің биіктік негізі болып саналады және олар халық шаруашылығына қажетті инженерлік есептерді, сондай-ақ бірқатар ғылыми есептеулерді шешу үшін қолданылады Нүктелердің биіктігін техникалық нивелирлеуді қолданып геометриялық нивелирлеумен анықтайды. Геометриялық нивелирлеу ортадан және алға қарай нивелирлеу әдістерi болып бөлінеді. Нивелирлеу – Жер бетіндегі нүктелердің биіктіктерін қайсы бір бастапқы нүктемен немесе бастапқы деңгейлік бетпен салыстыра отырып анықтау, нивелирлеу тірек геодезия желісін түзу, топографиялық түсірулердің биіктік негізін құру, жер бедерін түсіру, түрлі ғимараттарды, тас жол мен тас жолды жобалау, тағы басқа мақсаттарда жүргізіледі. Жер пішінін зерттеу, жер қыртысының вертикаль қозғалыстарының шамасын анықтау, теңіз және көл деңгейінің өзгерісін белгілеу, тағы басқа ғылыми зерттеулерге қажет мағлұматтар береді. Нивелир түрлері, оларды тексеру және түзету. Өндірісте нивелирдің мынадай түрлері жасалып шығарылады: Заманауи нивелирлер конструкциясының ерекшеліктері, олардың сипаттамалары. Мемлекеттік стандартқа сәйкес кәзір нивелирлердің үш түрі шығарылады: дәлдігі жоғары нивелир Н05, олар 1 және 2 кластық нивелирлеуді жүргізуге; дәл Н-3 сериялы нивелирлер 3 және 4 кластық және техникалық Н10 сериялы нивелирлер техникалық нивелирлеуде, топографиялық түсірістерді және инженерлік – геодезиялық ізденістерде қолданылады. Стандарт бойынша нивелир Н әрпімен белгіленеді, Н әрпімен кейінгі сан 1 км-лік қос жүрістегі биік айырымды орташа квадраттық қателігін көрсетеді. Нивелирлердже көру дүрбісі цилиндірлік деңгеймен немесе компенсатормен жабдықталады. Егер компенсаторы болса, онда дәлдікті көрсететін саннан кейін К әрпі қосылып жазылады. Сонымен қатар дәл және техникалық нивелир горизонталь бұрыштарды өлшеуге лайықтығын лимбтармен жабдықталған, ол жағдайда нивелир шифрына Л әрпі қосылады. Егер көру дүрбісі заттың тура бейнесін көрсетсе, онда нивелир шифрына П әрпі қосылып жазылады. Мәселен, Н-10КПЛ. Деген техникалық нивелирдің компенсаторы, лимбасы бар және көру дүрбісі тура бейне көрсететін айқындайды.

12-сурет: Н-05 оптикалық микрометрлік жоғары дәлдікті нивелирі

Н-05 – оптикалық микрометрлік жоғары дәлдікті нивелир, салыстырмалы биіктікті 1 км-лік екі мәрте жүрісте 0,5 мм-ден аспайтын орташа квадраттық қателікпен анықтауға арналған. Н-3, Н-ЗК, Н-ЗЛ нивелирлері – дәл, 1 км екі мәрте жүрісте салыстырмалы биіктікті 3 мм-ден аспайтын орташа квадраттық қателікпен анықтауға арналған дәл аспаптар. Инженерлік-геодезиялық зерттеулерде және III және IV кластық нивелирлеу кезінде қолданылады. Н-05 нивелирі Н-2 нивелирі негізінде 1879 жылдан бастады. Нивелирдің дүрбісі іштен фокустағыш, контактылы цилиндірлік деңгейі, оптикалық микрометрі, элевациондық бұрандасы, қысып қоятын және дүрбіні дәл көздеу үшін қажет көздеуші бұрандалары бар.

Н-10, 2Н-10Л, Н-І0К, Н-10КЛ нивелирлері – техникалық, 1 км-лік екі мәрте жүрісте салыстырмалы биіктікті 10 мм-ден аспайтын орташа квадраттық қателікпен анықтауға арналған техникалық нивелирлер. Олар кұрылыста, инженерлік-геодезиялық зерттеулерде және топографиялық түсірістерде биіктік шама негіздерімен қамтамасыз ету үшін қолданылады. Қазіргі кездегі нивелир аспаптарында дүрбінің осін горизонталь жағдайға келтіру деңгейдің көмегімен тексеріледі немесе авторедукциялық компенсаторлардың көмегімен өзінен-өзі жасалады. Нивелирлерді қоймадан алғаннан соң оны толық сыртқы байқаудан өткізеді, жиынтықтығын тексереді, дүрбінің, денгейдің, көтеру, элевациялық және жетекші винттерінің түзулігіне көз жеткізеді. Н-3 нивелирі 1977 жылдан бастап шығарыла бастады, оның компактылы цилиндірлік деңгейі және элевациондық бұрандасы бар. Цилиндірлік деңгей үлбіреуігі екі жағының бейнесі дүрбісінің көз шалымына призмалық жүйелер арқылы келіп түседі. Н-3 нивелирінің жаңартылып шығарылған түрде Н-3К нивелирі. Бұл нивелирде маятникті компенсатор орнатылған. Н-3К нивелирі горизонталь лимбпен жабдықталып Н-3КЛ болып жарық көреді, мұндағы лимб бөліктері шкаласының дәлдігі 1°. Лимбтар есеп 0,1° қателікпен алынады. Н-10 нивелирі тура бейне көрсететін ішкі фокустағыш линзасы бар дүрбіден, контактылы цилиндірлік деңгейден, элевациондық бұрандадан тұрады.

Нивелирлеудің түрлері, биікайырым өлшеулері. Нивелирлеу тәсілдері. Нүктелердің биіктік белгілерінің мәні мен олардың салыстырмалы биіктіктерін есептеп шығаратын геодезиялық өлшеулер нивелирлеу деп аталады. Нүктелердің алынған биіктік белгілерінің мәні барлық масштабтағы топографиялық түсірістердің биіктік негізі болып саналады және олар халық шаруашылығына қажетті инженерлік есептерді, сондай-аº бірқатар ғылыми есептеулерді шешу үшін қолданылады. Нүктелердің биіктігін техникалық нивелирлеу қолданып геометриялық нивелирлеумен анықтайды.

Геометриялық нивелирлеу. Биіктік торлардың тығыздығы мен дәлдігі қала территориясында, өндірістік және энергетикалық кешендегі құрылымы бойынша бөлу және түсіріс жұмыстарының дәлдігі және қамтитын аймақтың көлеміне байланысты анықталады. Инженерлік - геодезиялық жұмыстар I-IV класты мемлекеттік нивелирлік торларға негізделеді. I– және II- класты нивелир торлары елдің аумағындағы біртекті биіктік жүйесін құрайтын басты биіктік негізін құрайды.

 I- класты нивелир торлары 500 км² -ден асатын ауданды алып жататын ірі қалалардың аумағында жүргізіледі.

II-класты нивелир жүрістері жұмыс территориясында маркалар мен реперлер бірқалыпты орналасатындай етіп жүргізіледі. Нивелирлеу тура және кері бағыттарда біріктіру әдісімен орындалады.

III-класты нивелирлеу II-класты нивелирлеу торларын толықтыру барысында III-класты нивелирлеу жекелей жүрістер мен полигондар жүйесі түрінде жүргізіледі, олар жоғарғы класты нивелир маркалары мен реперлерін тіреу етеді. Егер III-класты нивелир жүйесі өздігінен жекелей тірек торы болса, онда ол тұйық полигон жүйесі түрінде тұрғызылады. Бұл жағдайда нивелирлік жүрістер тура және кері бағытта жүргізіледі. Басқа жағдайларда бұл кластың жүрістері бір ғана бағытта орындалады. Геодезиялық биіктік торлары – техникалық нивелирлеу торлары - 1 км жүрісте 20 мм дәлдікті геометриялық нивелирлеу әдісімен құрады. Мемлекеттік геодезиялық биіктік торларын мемлекеттің барлық территориясын бірыңғай биіктік жүйеге келтіру үшін құрады. Бірнеше қиылысқан жүрістер торлар деп аталады. Әдетте, торларды үш немесе одан да көп нүктелер бойынша салынған жүрістерден алады. Биіктік торлардың нүктелері нивелирлі деп аталады. Құбырларды қалау дәлдігі бүкіл қаланың аумағын алып жатқан канализация торларының мөлшеріне байланысты. Қала территориясында және өндіріс аймағында жүргізілетін нивелирлеу торлары келесі техникалық сипаттамаларға ие.

 

 

Нивелирлеудің IV–класы геодезиялық тірек торларының қабырғалық және топырақтық реперлері мен центрлерінен бір бағытта орындалады. Құрылыс алаңындағы барлық жұмыстар құрылысты жобалау үшін ізденіс жүргізу кезіндегі қабылданған бірегей биіктік жүйесінде орындалады. Биіктік бойынша бөлу жұмыстарының дәлдігіне қойылатын талаптардың көбі метрополитендер мен ірі канализациялық коллекторлардың құрылысы кезінде туындайды. Метрополитендердің құрылысы кезінде биіктік бойынша жерасты қосылыстарын қамтамасыз ету үшін нивелирлеудің III-класының бағдарламасы бойынша арнайы биіктік торлары құрылады.

Геометриялық нивелирлеу ортадан және алға қарай нивелирлеу әдістерi болып бөлінеді.

13-сурет: Азханов Хасан

Ортадан нивелирлеуде нивелирлеу– А және В нүктелерінің дәл ортасындағы С нүктесіне орнатылады, ал нүктелерге бірдей рейкалар қойылады. Дүрбінің нысаналау осін Горизонталь жағдайына келтіреді де, нивелирдің дүрбісін біртіндеп рейкаларға нысаналайды. Бұдан кейін 3 және П есептеулерін алады,олар нысаналау сәулесінен А және В нүктелеріне дейін кесінділер болып саналады. Егер «артқа есептеу» 3 «алға есептеуден» П артық болса (3>П), онда салыстырмалы биіктік h оң болады, яғни В нүктесі А нүктесінен биік орналасады. Ал «артқа есептеу» 3 «алға есептеуден» П кем болса (3<П), онда салыстырмалы биіктік теріс болады, яғни В нүктесі А нүктесінен төмен орналасады. Егер А нүктесінің биіктік белгісінің мәні НА белгілі болса, онда келесі В нүктесінің биіктік белгісінің мәні Нв бұрынғы нүктенің биіктік белгісінің мәні НА мен олардын, арасындағы салыстырмалы биіктігінің қосындысына тең болады. Нивелирдің нысаналау сәулесінің теңіз деңгейінен биіктігі аспаптың горизонты АГ деп аталып, былайша анықталады: Егер рейканы аралықтағы бір нүктеге (D) қойып, одан d есептеуін алатын болсақ, онда оның биіктігі яғни кез келген нүктенің биіктік белгісінің мәні аспаптың горизонтымен осы нүктеге қойылған рейкадан алынған есептеудің айырымына тең.

                     14-сурет: Ортадан нивелирлеу

Алға қарай нивелирлеуде– бастапқы А нүктесіне нивелир орнатылады да, ал алдыңғы В нүктесіне рейка қойылады. Содан кейін рейкадан есептеуді П алады да, А нүктесінен нивелир дүрбісінің окулярының центріне дейінгі вертикаль ара қашықтықты, яғни нивелирдің биіктігі болып саналатын қашықтықты өлшейді.

Геометриялық нивелирлеудің негізгі мәні. Ортадан нивелирлеудің алға қарай нивелирлеумен салыстырғанда мынадай артықшылықтары болады: еңбектің өнімділігі 2 есе жоғары; нивелирлеуге әсерін тигізетін кейбір қателіктер жойылады. Едәуір ара қашықтықта орналасқан А және D нүктелеріні арасындағы салыстырмалы биіктікті анықтау кезінде, егер нивелирдің орналасқан жерінен осы екі нүктенің арасындағы салыстырмалы биіктікті анықтау мүмкін болмаса, онда жүйелі нивелирлеу қолданылады. Ол үшін шеткі нүктелердің ара қашықтығын ортадан нивелирлеуге мүмкіндік беретін бірнеше тең кесінділерге бөледі. Нивелирдің екі шектес орналасуына ортақ нүктелерді байланыстыру нүктелері деп атайды. Геометриялық нивелирлеу мейлінше дәл тәсіл болып табылады, сондықтан бұл тәсіл еліміздің барлық территориясында тірек пункттерінің биіктік жүйелерін жасауда және де әр түрлі инженерлік-техникалық есептерді шешуде кеңінен қолданылады.

Техникалық нивелирлеу. Түсіріс негізінің пункттерінің биіктіктерін анықтау үшін, сондай-ақ геодезиялық толықтыру торларының биіктіктерін анықтау үшін техникалық нивелирлеу торларын жетілдіреді. Егер пландық толықтыру полигонометрия әдісімен орындалса, онда техникалық нивелирлеу жүрістерін полигонометриялық жүрістермен сәйкес жүргізеді. Егер топографиялық түсіріс аудандары 20 немесе 100км²-ден аз болса, биіктітік түсіріс негізі техникалық нивелирлеу әдісімен ғана орындалады (1- 2.5км² ауданда түсіреді).

15-сурет: РН-3 рейкасы

Әрбір түсіріс объектісінде түсіріс масштабы мен учаскенің көлеміне қарамастан кем дегенде тұрақтыекі нивелир белгілері болуы керек. Техникалық нивелирлеу жүрістеріндегі және полигондардағы қателер ±50мм√L шамадан аспауы керек. Мұндағы, L- полигондағы км ұзындығы.

Станциядағы жұмыс тәртібі. Техникалық нивелирлеу 1:500–1:5 000 масштабтардағы топографиялық түсірістердің биіктік негіздеулерін құру мақсатымен, сондай-ақ барлау, жобалау және әр түрлі инженерлік құрылыстарды салу үшін жасалынады. Топографиялық түсірістердің биіктік негіздеуін жасағанда техникалық нивелирлеу жүрісінің ұзьндығы жер бедері қимасының берілген биіктігіне байланысты болады. Нивелирлеу бір бағытта орындалады. Рейкалар бойынша есептеулер тек қана орта жіптен алынады. Әдеттегі екі жақты рейкаларды қолданғанда станциядағы жұмыс атқару реті төмендегідей болады:

1) артқы рейканың қара және қызыл жақтарынан есептеулер алу;

2) алдыңғы рейканың қара және қызыл жақтарынан есептеулер алу.

Жұмыс кезінде бір жақты рейкаларды да қолдануға болады. Бұл жағдайда станциядағы жұмыс атқару реті мынадай болуы тиіс:

1) артқы рейкадан есептеу;

2) алдыңғы рейкадан есептеу;

3) нивелирдің горизонтын 10 см-ден артық шамаға өзгерту;

4) қайтадан алдыңғы рейкадан есептеу;

5) қайтадан артқы рейкадан есептеу.

Қорытынды

Көлденең және ұзына бойы нивелирлеу профилін салу

Нивелирленген трассаның нүктелерінің есептеліп шығарылған биіктік белгілері бойынша оның профилі салынады. Профильді жол-жол сызықты қағазға нивелирлеу журналы мен пикеттік кітапшаның мәліметтері бойынша сызады. Бойлық профильге көбірек көрнекілік беру мақсатымен, әдетте вертикаль масштабты горизонталь масштабпен салыстырғанда 10 есе үлкейтіп қабылдайды.

Нивелирдің тексерулері мен зерттеулері. Нивелирдің тексерулер мен түзетулері қолданыстағы инструкциялық талаптарына сәйкес жүргізіледі.

Деңгейлі нивелирлерде мынадай геометриялық жағдайлар орындалуы керек

1. дөңгелек деңгей осі нивелирдің вертикаль айналуы өсіне параллель болуы керек.

2. қыл жіптердің бірі нивелирдің айналу осіне параллель, ал екіншісі-оған перпендикуляр болуы керек.

3. дүрбінің визирлік осі цилиндірлік деңгей осіне параллель болуы керек(Ең негізгі шарт)

Компенсаторлы нивелирлерде үшінші шарт былайша айтылады: нивелирдің нысаналау сызығы объективтің оптикалық осі арқылы өтетін вертикаль жазықтықта орналасуы және горизонталь болуы керек. Қалған екі шарт барлық нивелирлерге ортақ. Нивелирлеу жұмысы басталмай тұрып аспаптың орнықтылығына, көтергіш және кезегіш бұрандалар жүрістерінің бір қалыптылығына және компенсатордың қызметіне көз жеткізу қажет. Деңгейлі нивелирлерде деңгей бөліктерінің дәлдігін, деңгейдің сезімталдығын және ампуланың сатысын зерттейді.

Нивелирлік рейкалар, олардың тексерулері. Рейкалар биікайырым анықтаудың жұмыстық өлшемдері. III және IV кластық нивелирлеулерде, әлбетте, 3-метрлік, екі жақты , сантиметрлік бөліктері бар шашкалы рейкалар қолданылады. Мемлекеттік 11158-76 стандарт бойынша рейкалар РН3 (Р-рейка, Н-нивелирлік, 3-1 км –ек жүрістегі биік айырым анықтаудың орташа квадраттық қателігі 3 мм) деп шифрланады. Нивелирлік рейкалар қылқан жапырақты ұзақ тұрған ағаштан жасалады. Рейканың бір жағы қара, екінші жағы қызыл бояумен бөлінеді және цифрланады. Қара бояумен бөлінетін жағы 0 ден 30 ға дейін, екінші жағындағы бөліктер 40 дм. артық шамаға ығыстырылады. Ол рейканың екі жағынан есеп алған есептер бірдей болып шықпас үшін жасалған. Егер А нүктесінің биіктік белгісінің мәні Н_А белгілі болса, онда келесі В нүктесінің биіктік белгісінің мәні Нв бұрынғы нүктенің биіктік белгісінің мәні Н_А мен олардын, арасындағы салыстырмалы биіктігінің қосындысына тең болады:

Н_В = Н_А + һ,                                          (22)

Нивелирдің нысаналау сәулесінің теңіз деңгейінен биіктігі аспаптың горизонты АГ деп аталып, былайша анықталады:

 

АГ = Н_А + З = Н_В + П,                              (23)

 

Егер рейканы аралықтағы бір нүктеге (D) қойып, одан d есептеуін алатын болсақ, онда оның биіктігі:

 

Н_D = АГ – d,                                              (24)

 

Яғни кез келген нүктенің биіктік белгісінің мәні аспаптың горизонтымен осы нүктеге қойылған рейкадан алынған есептеудің айырымына тең.

Алға қарай нивелирлеуде бастапқы А нүктесіне нивелир орнатылады да, ал алдыңғы В нүктесіне рейка қойылады. Содан кейін рейкадан есептеуді П алады да, А нүктесінен нивелир дүрбісінің окулярының центріне дейінгі вертикаль ара қашықтықты, яғни нивелирдің биіктігі болып саналатын қашықтықты өлшейді. 16-суреттен көрініп тұрғандай, А және В нүктелерінің арасындағы салыстырмалы биіктік (h) мынаған тен болады:

 

һ=i – П                                                       (25)

 

Геометриялық нивелирлеудің негізгі мәні. Ортадан нивелирлеудің алға қарай нивелирлеумен салыстырғанда мынадай артықшылықтары болады: еңбектің өнімділігі 2 есе жоғары; нивелирлеуге әсерін тигізетін кейбір қателіктер жойылады.

Едәуір ара қашықтықта орналасқан А және D нүктелерінің (16-сурет) арасындағы салыстырмалы биіктікті анықтау кезінде, егер нивелирдің орналасқан жерінен осы екі нүктенің арасындағы салыстырмалы биіктікті анықтау мүмкін болмаса, онда жүйелі нивелирлеу қолданылады. Ол үшін шеткі нүктелердің ара қашықтығын ортадан нивелирлеуге мүмкіндік беретін бірнеше тең кесінділерге бөледі. Осы байланыстыру нүктелерінің арасындағы салыстырмалы биіктіктерді жүйелі анықтап, олардың қосындысын тауып, бастапқы А және соңғы В нүктелерінің арасындағы салыстырмалы биіктікті анықтайды. Екі нүктенің арасындағы салыстырмалы биіктік байланыстыру нүктелері арасындағы салыстырмалы биіктіктердің алгебралық қосындысы болып саналады. Нивелирдің екі шектес орналасуына ортақ нүктелерді байланыстыру нүктелері деп атайды.

А₁ станциясына нивелирді орнатады да артқы З_І және алдыңғы П₁ рейкалардан есептеулер алады. Содан кейін А нүктесіндегі рейканы В нүктесіне апарып қояды да А₂ станциясынан З₂ және П₂ есептеулерін алады, осылайша жүйелі түрде барлық жүрісте нивелирлеуді жүргізеді.

Шеткі А және О нүктелерінің арасындағы салыстырмалы биіктік (һ_AD)

 

һ_AD=һ₁+һ₂+һ₃+…һ_n=(З₁-П₁)+( З₂-П₂)+ (З₃-П₃)+…+( З_n-П_n)      (26)

 

                                                                        (27)

 

Егер байланыстыру нүктелерінің биіктік белгілерінің мәнін анықтаудың қажеті болмаса, онда соңғы О нүктесінің биіктік белгісінің мәнін мына формуламен анықтайды:

 

Н_d = H_A +  = H_A +  -                                                   (28)

 

қолданылады.

Рейкалар бір жақты немесе екі жақты болуы мүмкін, екіншісінде оның бір жағында қара бөліктер, екінші жағында қызыл бөліктер болады. Осыған орай рейканың жақтары қызыл және қара болып бөлінеді. Рейканың қара жағындағы нөлге тең есептеу, оның тақасымен дәл келеді, ал қызыл жағындағы тақаға сәйкес келетін есептеу нөлге тең болмайды.

Жұмыс басталмай тұрып рейкаларды тексеріп алған жөн. Ол үшін рейканы горизонталь күйінде жатқызып, оған тексеру метрін қойып, оның әрбір метрі мен дециметрін өлшейді. Оның дециметрлік бөліктерінің кездейсоқ қателіктері 1 мм-ден, ал рейканың барлық ұзындығындағы қателік 2 мм-ден аспауы тиіс.

 

 

16-сурет: Қозметов Абдуманап, Түзелбай Серікбай

17-сурет: Шынжырхан Шолпан.

 

                     Парактикалық жұмыс қызу өтуде

18-сурет: Қажиақпаров Әсет, Сұлтанғали Жайна, Ташаухан Дамир, Құдірет Рахат, Қозметов Абдуманап.

              

 

19-сурет: Арыстан Елжас, Құдірет Рахат, Шынжырхан Шолпан, Қажиақпаров Әсет, Түзелбай Серікбай, Қозметов Абдуманап, Ташаухан Дамир

        

                3.2 Leica Sprinter 250m сандық нивелирі

 

 

20-сурет. Leica Sprinter 250m сандық нивелирінің бөліктері: а-горизонталь бойынша дәл ауысу винті; b- USB кабелі үшін арналған телефонды интерфейсті қосудың батареялы бөлігі; с-дөңгелек деңгей; d-тұтқа визирі; е-фокустау винті; f-тұтқа; g-окуляр; һ-сұйық кристалды дисплей; i-триггер; j-көтеру винттері

Құрал-жабдықтары: штатив, алюминийлі рейка (аумаққа байланысты), фибергласты рейка ( Sprinter 250m аспабымен 0.7 мм дәлдікке жету үшін). ( Опционды: күннен қорғайтын бленд,4 аккумулятор батарейкасы және қуаттағыш құрылғы).

Нивелирді орнату. Нивелирлеу:

- Штативті орнату. Штатив аяқтарын қажетті ұзындыққа созып, штатив басын горизонталь жағдайға келтіреміз.Штатив ұштарын жерге қатты енгізіп оның тұрақтылығын қамтамасыз етіңіз.

- Штативке аспапты орнатыңыз, штатив винтін аспап негізіне бұраңыз.

Аспапты тегіс жағдайға келтіру үшін дөңгелек деңгей үлбіреуігін ортасына келтіру керек. Ол үшін нивелирдің үш орнатқыш винттерін қолданамыз.

Оптикалық құралдың әйнегін фокустау. Көру дүрбісін жарықтандырылған жазықыққа бағыттаңыз. Мысалы, қабырға немесе параққа. Окулярлық тор өткір және анық болғанша, окулярды бұраймыз.

Нысан бейнесін фокустау. Визирді қолдана отырып, нивелир дүрбісін рейкаға бағыттаңыз. Рейка бейнесін дүрбінің көру шегіне келтіріңіз, содан кейін осы бейнені көру дүрбісінің фокустандыру винті көмегімен фокустаңыз. Рейка бейнесі және визирлік қиылысудың дәл, әрі анық екендігіне көз жеткізіңіз.

Қуат көзін қосыңыз. Аспапты өлшеу жағдайына келтіріңіз.

Техникалық кеңестер

- Тура көрініс жағдайындағы электрондық және оптикалық зонаны, кейіннен аспаптың дөңгелек деңгейін, рейканы тексеріңіз және баптаңыз.Бұл үдерістер далалық жұмыстардан кейін, ұзақ уақыттық сақтау және тасымалдаудан кейін.

– Оптикалық әйнектерді таза жағдайда ұстаңыз. Балшық немесе конденсат өлшеуді шектеуі ықтимал.

– Өлшеу жұмыстарын бастамастан бұрын аспаптың сыртқы орта жағдайына бапталуын қамтамасыз етіңіз.

– Терезе әйнектері арқылы өлшеу жұмыстарынан сақ болыңыз.

– Рейка секциялары толығымен созыңқы және қажетті жағдайда бекітілген болуы керек.

– Штативті жоғарғы бөлігі ұстай отырып, аспаптың желдің әсерінен қозғалып кетуінің алдын аласыз.

– Жарықтың әсерінен болатын кедергілер болған жағдайда объективті жабу үшін жарыққорғағыш блендты қолданыңыз.

– Қараңғы жағдайда рейканың есеп алатын бөлігін фонарь немесе прожектор арқылы біркелкі жарықтандырыңыз.

Орын ауыстыру. Далалық жағдайларда орын ауыстыру

Далалық жағдайларда орын ауыстыруда келесі қағидалардың орындалуын қадағалаңыз:

– Нивелирдің арнайы орын ауыстыру контейнерінде орын ауыстырғанын;

– Әлде штативте, иықта вертикальды түрде тұруы керек.

Автокөлікте орын ауыстыру. Автокөлікпен тасымалдаған кезде контейнер (нивелирмен) автокөлікке нық орнатылуы керек (соққылар мен вибрациядан сақтану үшін). Контейнерді орын ауыстыруда міндетті түрде қолданыңыз және оны бортта нық бекітіңіз.

Тасымалдау. Нивелирді темір жолда ,ауада немесе суда тасымалдаған кезде үнемі Leica Geosystems арнайы қорабын қолданыңыз(соққылар мен вибрациядан сақтану үшін).

Тасымалдау, батарейкаларды орын ауыстыру. Аккумуляторды орын ауыстырғанда және тасымалдағанда , нивелирге жауапты тұлға барлық мемлекеттік және ұлттық талаптардың сақталғандығын қадағалауы қажет. Орын ауыстырудан бұрын орын ауыстыруға жауапты мекемемен хабарласу керек.

Далалық тексерулер. Орын ауысстырғаннан кейін және қуралды қолдана бастаудан бұрын юстировка мен тексерулер жүргізу керек. Егерде құрал ұзақ уақыт сақталатын болса, онда өнімнен батарейкаларын алып тастау керек.

Сақтау. Құралды сақтаған кезде температура бойынша шектеулерді қадағалаңыз, әсіресе жазда, құрал тасымалдау құралының ішінде орналастырылған кезде.

Тазалау және кептіру. Нивелир және оның жабдықтары.

– Обьективті шаң-тозаңнан тазартыңыз

– Ешқашан әйнекке саусақтармен тиіспеңіз

– Тазарту үшін үнемі таза және жумсақ мата қолданыңыз. Қажет болған жағдайда матаны сумен немесе таза спиртпен сулауға болады. Басқа сұйықтықты қолданбаңыз, олар полимрлі компонентттерді бұзуы мүмкін.

Өнімді ылғалды тазалау

Құралды кептіріңіз және тазалаңыз, орын ауыстыру контейнерін, пенопластты астарын және жабдықтарды +40^оС\+104^оF аспайтын температурада. Нивелирді қайтадан қорабына салмас бұрын, барлық компоненттері құрғақ екендігіне көз жеткізіңіз.

Қауіпсіздік техникасы бойынша ескертулер. Астыда келтірілген мәліметтер мен ескертпелер құралға жауапты тұлғаны ,құралмен жұмыс істеген кезде болатын қауіптер мен оларды алдын-алу мағлұматымен қамтамасыз етеді. Құралға жауапты тұлға нивелирді қолданушылардың барлығын осы мағлұматтармен хабардар етуі тиіс.

Қолдану бағыты бойынша пайдалану. Рұқсат етілген пайдалану.

– Арақашықтықты өлшеу;

– Өлшеулерді сақтау;

– Рейка бойынша өсімшелерді электронды және оптикалық өлшеу;

– Өсімшелерді оптикалық өлшеу;

– Арақашықтықты оптикалық өлшеу;

– Сыртқы құрылғылармен мәлімет алмасу.

Рұқсат етілмеген пайдалану

– Құралды инструкциясыз пайдалану;

– Берілген шектеулерді ескермей пайдалану;

– Қауіпсіздік жүйелерін өшіру;

– Ескерту кестелерін өшіру;

– Әр түрлі құралдармен нивелирді ашу,мысалы, бұранда арқылы, рқсат етілген жагдайлардан бөлек;

– Құралды түрлендіру немесе өзгерту;

– Заңсыз пайдаланудан кейін қолдану;

– Өте айқын немесе ақауы бар нивелирді пайдалану;

– Басқа өндірушілердің құралдарын пайдалану;

– Қауіпсіздік техникасының ережелеріне сай келмейтін жұмыс орнында қолдану, мысалы, жолда өлшеулер жүргізгенде;

– Обьективті тура күнге бағыттау.

Назар аударыңыз. Рұқсат етілмеген пайдалану нивелир жұмысының бұзылуына және нешетүрлі ақауға алып келуі мүмкін. Құралға жауапты тұлға нивелирді қолданушылардың барлығын осы мағлұматтармен хабардар етуі тиіс.

Жұмыс тәртібі. Репер (ВМ), бақылау нүктесі. Енгізілетін сандық реперлер және бақылаушы нүктелер 0-9дейінгі белгілерден, пробел, 1/16 дюймдағы фут, «+» және «-» белгілерінен тұруы мүмкін.

Нүкте номері (№).Нүктенің енгізілетін әріптік-сандық номері келесі белгілерден тұрады а-z, 0-9 және пробел.

Мәндерге белгілерді қабылдау. Егер енгізу аймағында ешбір белгі өзгертілмесе, ескі енгізуді қабылдау үшін ENTER батырмасын басыңыз.

Енгізудің барлық аймағын жою. “SPACE” арқылы енгізудің алғашқы аймағын белгілеу және соңғы енгізілген мәндерді өшіру үшін ENTER батырмасын басыңыз.

Енгізуді лақтыру. Енгізген мәліметті лақтырып, ескі мәліметті қайтару үшін ESC батырмасын басыңыз.

Нүкте № ұлғайту. Нүкте № соңғы енгізілген нүкте номерінен кейін автоматты түрде бірлікке ұлғайып отырады.

Тексеру және дәлдеу. Электронды визирлеуді дәлдеу. « Юстировка» бағдарламасын іске қосу үшін Меню/Юстировкаға өтіңіз:

1 ҚАДАМ: А рейкасына объективті бағыттаңыз және ИЗМЕРЕНИЕ батырмасын басыңыз. Өлшеу нәтижесі экранда көрініс береді, оны қабылдап алу үшін ENTER батырмасын басыңыз.

2 ҚАДАМ: В рейкасына аспап объективін бағыттаңыз және ИЗМЕРЕНИЕ батырмасын басыңыз. Өлшеу нәтижесі экранда көрініс береді, оны сақтау үшін ENTER батырмасын басыңыз.

Енді Sprinter –ді А рейкасының бағытына қарай бағыттап , рейканы А рейкасының орнынан 3м –ге жылжытыңыз.

3 ҚАДАМ: В рейкасына аспап объективін бағыттаңыз және ИЗМЕРЕНИЕ батырмасын басыңыз. Өлшеу нәтижесі экранда көрініс береді, оны сақтау үшін ENTER батырмасын басыңыз.

4 ҚАДАМ: А рейкасына объективті бағыттаңыз және ИЗМЕРЕНИЕ батырмасын басыңыз. Өлшеу нәтижесі экранда көрініс береді, оны қабылдап алу үшін ENTER батырмасын басыңыз.

Жаңа электрондық визирлеудің қателігі пайда болады. Жаңа түзетпені қабылдап алу үшін ENTER батырмасын басыңыз, егер нәтижеден бас тартқыңыз келсе, ESC батырмасын басыңыз.

Оптикалық визирлеудің қателіктерін түзету үшін визирлік қиылыстурыды қолдануға болады.

Дөңгелек деңгей.

 

 

Оптикалық визирлеу/ Визирлік қиылысуды баптау.

 

 

1-қадам. Жобалық мәнге жеткенше алтықырлы-кілтті бұраңыз.

2-қадам. Визирлеуді тексеріңіз.

Егер визирлеудің қателігі 60м арақашықтықта 3мм-ден асса, онда визирлеуді баптау керек. 

 

 

                               

4 ТАХЕОМЕТРИЯЛЫҚ ТҮСІРІС

                    4.1 Тахеометриялық түсіріс туралы

Тахеометриялық түсірістің мәні. Тахеометриялық түсірісте жергілікті жердің топографиялық планы вертикаль, горизонталь бұрыштарды және арақашықтықтарды өлшеу арқылы салынады. «Тахеометрия» гректің «жылдам өлшеу» деген сөзінен алынған. Оның жылдам өлшеу деп аталатын себебі, бұл түсірісте өлшенетін шамалардың барлығы нүктеде тұрған рейканы аспаптың дүрбісімен бір рет нысаналау, яғни бағытын, арақашықтығы және биіктік өсімшесін анықтау арқылы алынады. Демек, тахеометриялық түсірістің мәні – аспаптың нысаналау осінің бір жағдайында горизонталь бұрыш – υ, вертикаль бұрыш – β және оптикалық қашықтық өлшеуішпен арақашықтықты өлшеу арқылы нүктенің кеңістіктегі координаталарын анықтау. Мұнда түсірілетін нүктелердің (пикеттердің) пландық орны полярлық тәсіл арқылы, ал биіктік өсімшелері – тригонометриялық нивелирлеу тәсілімен анықталады.

Тахеометриялық түсірісте жердің топографиялық планы түсірілетін нүктелердің үш координатасын есептеп шығаруға мүмкіндік беретін мәліметтерді жинайтын далалық жұмыстар мен өңдеулер, планды сызу жұмыстары нәтижесінде жасалынады.

Тахеометриялық түсірісте қолданылатын аспаптар. Қазіргі кезде шығарылып жүрген тахеометрлер төрт түрге бөлінеді.

Тахеометрлер болмағанда, тахеометриялық түсірісті теодолит пен рейканың көмегімен жүргізіледі. Мұндай жағдайда әрбір пикеттік нүктеге дейінгі көлбеу арақашықтық – D қыл жіпті өлшеуіш коэффициентінен к_d= 100, ұзындықтың қисық сызығы мен қашықтық өлшеуішпен, ал биіктік өсімшесін тригонометриялық нивелирлеумен анықтайды.

Тахеометриялық түсірісті жүргізу. Тахеометриялық түсіріс пункттеріне 1, 2, 3, 4-кластық пландық және биіктік торларының пункттері жатады. Әдетте, түсіруге биіктіктері геометриялық не тригонометриялық нивелирлеу тәсілімен анықталған теодолиттік жүрістердің пункттері негіз болады.

Жердің рельефі мен заттардың контурларына байланысты негізгі түсіру пункттері арасына тахеометриялық жүріс нүктелері бекітіледі. Тахеометриялық жүрістер түсіру торларын жиілету үшін қажет. Бұл жүрістерде бұрыштар толық есеп алу тәсілімен, ал арақашықтықтар қатесі 1:400-ден аспайтын дәлдікте қашықтықтар өлшеуішпен тура және кері бағытта немесе қатесі 1:1000-нан аспайтын дәлдікте лентамен өлшенеді. Ал биіктік өсімшелері тригонометриялық нивелирлеу әдісімен анықталады. Түсіру пункттерінің жиілігі планның масштабы мен рельефтің күрделілігіне байланысты. 1 км аймақты 1:1000 масштабында түсіру үшін пункттер саны -16, 1:2000 – 12, 1:5000 – 4. Пункттер саны рельеф ерекшеліктеріне қарай алынады. Тахеометриялық жүрістегі өлшеу аяқталған соң жердің бедері мен ситуациясы түсіріледі. Теодолит-тахеометр орнатылған станция айналындағы ерекше көзге түсетін рельефтің, контурлардың нүктелері белгіленеді. Түсірілетін бұл нүктелердің барлығына рейка қойылатындықтан, оларды рейкалық нүктелер деп атайды.

Техникалық теодолиттер арқылы тахеометриялық түсіріс белгілі бір тәртіппен жүргізіледі.

Теодолит нүктеге орнатылып, жұмыс бабына келтіріледі. Аспап биіктігі (i) өлшейді, оны рейкаға белгілейді.

Теодолиттің вертикаль діңгегі сол жақта (КЛ) немесе оң жақта (КП) тұрғанда, лимбтегі есеп нөлге келтіріліп, дүрбіні артқы пунктке (1) көздейді. Яғни, теодолит лимбінің нөл бөлігін бастапқы бағытқа қаратып бекітеді.

Алидаданы босатып, дүрбіні рейкалық нүктелерге көздейді (мысалы, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, т.б. нүктелерге).

Рейканың нүктелерге дейінгі қашықтықтары, қашықтық өлшеуіш қыл жіптері арқылы, станцияларда анықталады.

Дүрбінің жетекші бұрандасы арқылы ортадағы қыл жіпті белгіленген аспап биіктігіне көздеп, микроскоппен горизонталь және вертикаль бұрыштың мәндері алынады.

Алынған есептер тахеометриялық түсіріс журналына жазылады. Журналдың ескерту бағанына түсірілген нүктелердің қай жерде орналасқаны, т.б. мәліметтер жазылады да, вертикаль бұрыштың мәндері алынады.

Бұдан кейін лимбті қозғамай, алидада арқылы келесі рейкалық нүктеге қарап, түсіру жұмысын жоғарыдағы тәртіппен қайталай береді. Түсіру кезінде жердің абрисі сызылып отырады. Абристе нүктелердің қай жерде орналасқаны, рельефтің ерекше сызықтары, аспап тұрған және оған көршілес станциялар көрсетіледі.

Нүктелер арасындағы көлбеуліктер стрелка бағытымен белгіленеді, кейін бұл абрис горизонтальдар жүргізіліп, план сызылған кезде пайдаланылады. Станциядағы барлық пикеттік нүктелер түсіріліп болғаннан кейін, қайтадан 1-пунктке көздеп, бастапқы нөлдік есепті тексереді. Бастапқы және соңғы есептердің айырмашылығы 2'-тан аспауы керек.

Тахеометриялық түсіріс нәтижелерін өңдеу. Тахеометриялық түсіріс нәтижелерін өңдеу жұмысы мыналарды қамтиды:

1) далалық журналдарды тексеру;

2) тахеометриялық жүріс нүктелерінің координаталарын (Х,У,Н) есептеу;

3) әр станциядағы рейкалық нүктелердің биіктіктерін есептеу;

4) жергілікті жердің топографиялық планын салу.

Тахеометриялық жүрістердің пландық координаталарын анықтау теодолиттік жүрістердегі тәртіппен жүргізіледі. Жүрістің бұрыштық қатесі мына формула арқылы есептеледі:

 

                                            f_β=1'                                          (1)

 

мұндағы, n – жүрістегі өлшенген горизонталь бұрыштар саны. Жүрістің салыстырмалы қатесі мынадан аспауы керек:

 

                                         f_c= ,                                          (2)

 

мұндағы, Р – жүріс периметрі, N – қабырғалар саны.               

Биіктік өсімшелерінің үйлеспеушілігі былайша анықталады:

 

                                       f_h= ,                                           (3)

Станциялардың биіктіктері анықталып болғаннан кейін, пикеттік нүктелердің биіктіктерін есептеуге кіріседі. Көлбеу бұрышы есептеліп, D мен һ-тің мәндері тахеометриялық таблицалардан алынады. Пикеттер биіктіктері мына формуламен анықталады:

 

                                     Н_пик=H_cт + h,                                        (4)

 

Есептеу жұмыстары аяқталғаннан кейін, түсірістің топографиялық планы жасалады. Тахеометриялық түсіріс планын жасау жұмысы жалпыдан жекеге көшіру ұстанымын сақтай отырып жүргізіледі. Алдымен координаталық тор салынады, мұнда теодолиттік түсіріс туралы ереже сақаталады. Содан соң планға тірек пункттерін, одан әрі түсіру негіздеуінің нүктелерін түсіреді де, түсірген жүрістері мен ситуация нүктелерін салады. Ситуациялық карталар планға дала журналы мен крокидің мәліметтері бойынша түсіріледі. Тахеометриялық немесе топографиялық түсірістегі полярлық әдіспен түсірілген нүктелерді планға тахеограф-тарнспортир көмегімен салу қолайлы. Мөлдір пластмасса винипроздан жасалған бұл аспап – градустық бөліктерге (ең кішкене бөлігі 15-ке тең) бөлінген дөңгелек. Дөңгелектің нөлдік диаметрі арқылы сызғыш өтеді, оған тиісті масштабта ең аз бөлігі 0,5 мм арақашықтық шамасы салынған. Осы шкаланы пайдалану қолайлы болу үшін тахеографта тесік ойылған. Дөңгелектің ортасында органикалық шыныдан нөлге бекітілген, ол арқылы планның тиісті нүктесінің үстінде тахеографты центрлеуге арналған ине өтеді. Планға нүктені түсіру үшін тахеографты нөлден бастап өлшенген есепке сәйкес бұрады, содан кейін шкаламен станциядан түсірілетін нүктеге дейінгі арақашықтық салынады.

Тахеометриялық жүріс нүктелері мен ситуациялық шартты белгілер планға салынғаннан кейін, горизонтальдар жүргізіледі. Горизонтальдарды жүргізбес бұрын, салынған абриске сай, жер бедерінің өзіне тән жерлерін (мысалы, төбенің ұшын, ойпаттарды, шұңғырларды, жота сызықтарын, т.б.) ең төменгі бөлігінен бастап пунктир сызықтармен көрсетеді. Контурлар пунктир сызықтармен толықтырылады да, қалыңдатылған горизонтальдардың үзілген жеріне биіктіктерін жазады. Қарындашпен сызылған планды мұқият тексергеннен кейін тушьпен сызады да, қажетті жазуларды орындап, безендіреді.

5. ӨҢДЕУ ЖҰМЫСТАРЫ. AUTOCAD БАҒДАРЛАМАСЫ

 

AutoCAD – жобалау мен сызудың екілік және үштік автоматтандырылған жүйесі. Autodesk компаниясымен өндірілген. 1982 жылы жүйенің бірінші нұсқасы шығарылды. AutoCAD және оның негізіндегі арнайы мамандандырылған жүйелері машина жасауда,құрылыста,архитектурада және басқа да өндіріс салаларында үлкен қолданысқа ие. Бағдарлама 18 тілде көрсетіледі.

 

21-сурет. AutoCAD бағдарламасының терезесі

 

AutoCAD-тың алғашқы нұсқалары шеңбер, доға сызығы мен текст сияқты аз ғана қарапайым объектілерден құралды.Осы қасиетіне байланысты AutoCAD «электрондық кульман» деген атқа ие болды.Бірақ қазіргі кезде AutoCAD-тың мүмкіндіктері кең және «электрондық кульман» мүмкіндіктерінен асып түседі.

Тахеометриялық түсірістен алынған мәліметтерді AutoCAD бағдарламасына жүктеп, берілген нүкте биіктіктері бойынша жер бетінің ситуациясын түсірдік.

Абрис бойынша нүктелері бірдей биіктіктерді біріктіріп.жер беті ситуациясының шыгайы бейнесін алдық.

Қорытынды

Геодезиялық оқу практикасы Байдаулетова Гүлбану Құттыбаевнаның жетекшілігімен 28.05.2018 күні басталып, 08.05.2018 күні аяқталды. Практиканың мақсаты жетекшінің берілген төрт тапсырмасын орындау. Түсірістерді бригадаңа берілген 5 нүктеде орындалды. Тапсырманы белгіленген полигонда орындалды.

Ол тапсырмалар:

1. Теодолиттік жүріс

2. Техникалық нивелирлеу.

3. Тахеметриялық түсіріс

4. III-кластық нивелирлеу.

Теодолиттік жүріс- тұйық полигонда орындалды. Берилген бес нүктенің әрбіреуінен 25 нүктеден және әр нүктенің арақашықтығын, горизонталь және вертикаль бұрыштарды анықтап ведомостьке толтырып, есебін швғардық.

Техникалық нивелирлеу- жұмысын бригадаға бекітілген 5 нүктеде орындалды. Екінші берілген жұмыс нивелирмен өзіміздің алған бес нүктенің биіктігін алып оны нивелирдің арнайы журналына толтыру.Осы жұмысты бүгін аяқтап тастау үшін жылдам жұмыс жасадық. Әрбір нүктенің ортасына нивелирді қойып, артқы және алдыңғы рейкадан есеп алдық. Алдыңғы рейкадан артқы рейка мәнін алып тастау арқылы нүкте биіктігін алдық. Алдыңғы рейка мен артқы рейканың орта биіктігін таптық. Алдыңғы нүктеге жобалық биіктік беріп сол нүктеге әрбір нүктенің биіктігін қосып шықтық және соңында алғашқы жобалық биіктік мәні қайта шықты. Нивелирдің арнайы журналына осы есептер мәнін толтырдық.

Тахеметриялық түсіріс- Бізге берілген үшінші жұмыс тахеометриялық түсіріс жасау болатын. Жұмысты тезірек аяқтау үшін жұмысымызды ертерек бастадық. Тахмеометриялық түсіріс есебін сандық теодалиттің көмегімен алдық. Бұл түсірістің теодалиттік түсірістен айырмашылығы бұл - жердің ситуациясын түсірген кезде тек полигонның ішіндегі жағдай емес сыртындағы жағдай да түсіріледі. Бағыттау биіктігін және аспап биіктігін ескере отыра әр нүктеден полигонның ішінен 5, ал сыртынан 10 нүкте, жалпы алғанда 5 нүктеден 75 нүкте алып, ситуация түірдік. Түсірісте горизонталь және вертикаль бұрыштарды қоса алдық. Алынған мәліметтер бойынша есеп шығарылып, журнал толтырылды.

III-кластық нивелирлеу- Төртінші жұмыс нивелирлеу. Бұл жұмыста бізге берілген тапсырма ҚазҰУ қалашығы ішінде нивелир аспабымен 3 шақырымға толатын тұйық жүрісті жұмыс болды. Гулбан Куттыбаевна көрсеткен жер бойынша жұмыс жасадық. Біздің жүрген жеріміз 2510 м болды. Жұмыстың жасалу ретін айта кетсек. Әр пунктте тұрып алдыңғы және артқы рейканың екі жағынан да есеп аламыз. Егер екі рейканың арақашықтығы 100 м болса, онда аспапты екі рейканың дәл ортасына, яғни 50 метрге қойып есеп аламыз. Бұл жерде ескере кететін жайт пикет 100 метр сайын болады. Арақашықтықты жердің жағдайына байланысты аспап көре алатындай етіп аламыз. Егерде бірінші рейка тегіс жерде, ал екіншісі биікте тұрса онда бірінші рейкадан есеп алынғанымен, екінші рейкадан есеп алынбайды. Сондықтан арақашықтық маңызды рөл атқарады. Барлық жұмыс біткен соң алынған мәліметтер бойынша есеп шығарылып, профиль толтырылды.

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

Инженерная геодезия: Учебник./Михелев Д.Ш.. – М.: Высш. шк., 2000 – 459-463 с.

Геодезия./М.Б.Нұрпейісова. – Алматы: Эверо, 2005 – 254 б.

http://www.geo-spektr.ru/product_123.html

SOKKIAсерия 30R: Руководство по эксплуатации. – 9-27 стр., 43-49 стр.

CST/berger: Инструкция пользователя. – 6-18 стр.

http://www.laserkeep.ru/instr/manual-L-Sprinter-150-250.pdf

http://referatmania.ru/3-kurs/kazgu-praktika/

http://studopedia.ru/3_178884_opredelenie-visoti-sooruzheniya.html

Статьи по основам 3D-графики. // Электронная версия на сайтеhttp://www.computerra.ru

Миловская О. Дизайн архитектуры и интерьеров в 3DS Max 8 – М.:Мастер, 2007.

3. Эдвард Э. Интерактивная компьютерная графика. Пер. с англ. – М.:Вильямс, 2001.

 

 

 

                                                 

 

 

                             Бригадир күнделігі

Бригада: ІІІ

Бригадир: Құдірет Рахат

№	Аты-жөні:	28. 05	29. 05	30. 05	31. 05	01. 06	04. 06	05. 06	06. 06	07. 06	08. 06
1	Азханов Хасан	+	+	+	+	+	+	+	+	+	+
2	Арыстан Елжас	-	+	+	+	+	+	+	+	-	+
3	Қажиақпаров Әсет	-	-	+	+	+	+	+	-	-	+
4	Қозметов Абдуманап	-	-	+	+	+	+	+	-	-	+
5	Құдірет Рахат	+	+	+	+	+	+	+	+	+	+
6	Мусаханов Дамир	+	+	+	+	+	+	+	+	+	+
7	Сұлтанғали Жайна	+	+	+	+	+	+	+	+	+	+
8	Ташаухан Дамир	+	+	+	+	+	+	+	+	+	+
9	Түзелбай Серікбай	+	+	+	+	+	+	-	+	+	+
10	Шынжырхан Шолпан	+	-	+	+	-	-	-	+	+	+

 

---

Дата добавления: 2019-07-15; просмотров: 1835; Мы поможем в написании вашей работы!

Поделиться с друзьями:

---

---

Мы поможем в написании ваших работ!